Tida frå slutten av Vietnam-krigen til om lag midt i det andre tiåret ut i det 21. hundreåret var ein eineståande epoke: I stadig mindre grad blei militærmakt nytta.

Ikkje minst gjaldt dette for USA. Vietnamkrigen førte til at militærmakt i vide krinsar blei sett på som illegitimt. Under presidentane Carter, Reagan, Bush og Clinton blei militærmakt stort sett brukt til humanitære intervensjonar i mindre land der ikkje andre stormakter hadde vitale interesser. Militærmakt var ikkje lyst i bann, men blei berre nytta i avgrensa grad.

Så kom George W. Bush og prosjektet hans for å byggje eit vestleg demokrati i Irak. Freistnaden var så katastrofal at den neste presidenten, Barack Obama, fekk som sin fremste programpost at militærmakt skulle bli brukt i så liten mon som mogleg.

I Europa var dette endå meir tydeleg: Etter at Sovjetunionen braut saman, nytta dei gamle europeiske stormaktene høvet til ei radikal nedbygging av heile militærmakta. Tyskland – landet som tradisjonelt blei sett på som eit bolverk for militarisme – blei, etter at 1968-generasjonen tok over, prega av pasifistiske førestillingar. Framtida skulle tuftast på internasjonalt samarbeid, felles tryggleik, frihandel og fri rørsle over landegrensene. Den nye europeiske statsskipnaden, EU, skulle helst berre bruke mjuk, ikkje-militær makt.

Når europearane på 1990-talet såg utover verda, fekk dei stadfest framtidsvisjonen om ei verd utan militærmakt: I Moskva sat eit regime som ynskte å bli ein del av Vesten. Noko av det same gjaldt for Kina, som etter at Mao Zedong døydde i 1976, var oppteke med å byggje opp økonomien. Bortsett frå ein kort krig mot Vietnam i 1979, som i Kina går under kodenamnet «Det defensive motåtaket mot Vietnam» (sic!), har Kina ikkje tatt i bruk militærmakt mot utanlandske fiendar på to generasjonar.

Autoritær kapitalisme

Dei siste åra har biletet endra seg. Trugsmål om bruk av makt eller einsidig bruk av makt er igjen blitt avgjerande i det internasjonale samkvemmet. Årsakene kan vere mange, men framtidas historikarar vil mest sannsynleg sjå det i samband med den svekka vestlege innverknaden utanfor eige område. Den politiske og økonomiske modellen til Vesten – det liberale demokratiet – er ikkje blitt einerådande og verdsomfattande, slik Francis Fukuyama såg for seg då han skreiv boka om historias slutt i 1992. I staden for å bli innlemma i den liberale verdsordninga utvikla Russland og Kina heilt nye modellar for autoritær kapitalisme.

Etter 2000 synte både den kinesiske og den russiske modellen seg ganske livskraftig. Det er denne bygginga av alternative modellar til Vesten som Russland og Kina no er i ferd med å veksle inn i form av meir makt. Korkje Russland eller Kina ser ut til å ha ambisjonar om å bli globale stormakter. Men Russland har som målsetting å trengje Vesten ut av tidlegare sovjetisk territorium. Kina ynskjer på si side å presse USA ut av Aust-Asia, klårt og eintydig.

I tillegg har det dukka opp eit fenomen som ingen kunne sjå for seg for berre 25 år sidan, nemleg den ekspansive islamismen. Denne ismen kjem i ei saudiarabisk, ei iransk og ei IS/Al-Qaida-utgåve. Dei ulike utgåvene ligg i kontinuerlig krig med kvarandre, men er også eit problem for Vesten, både på grunn av den store islamske innvandringa og fordi Europa og Midtausten ligg så nær kvarandre.

Ingen konsensus

Korleis skal Vesten svare på utfordringa frå høvesvis Russland, Kina og den islamske fundamentalismen? I den politiske eliten i Vest-Europa og USA har det til no ikkje vore nokon konsensus om dette. For ein del heng dette saman med den utviklinga Vesten har vore inne i sidan byrjinga av 2000-talet. Blant politikarar og veljarar er det ei kjensle av krise som fylgje av avindustrialisering, arbeidsløyse, aukande gjeld, innvandring og islamsk terrorisme. Korleis ein skal handtere desse problema, er kva den politiske striden handlar om.

Det blir hevda at det einaste ein kan lære av historia, er at ein ikkje kan lære noko av historia. Denne påstanden er berre delvis riktig. Ein nokså bastant lærdom er at når det oppstår ei stode der statar som ynskjer å endre status quo, faktisk har makt til det, då oppstår det ein situasjon med mindre stabilitet.

Då Donald Trump blei vald til president i fjor haust, lova han at USA skulle tenkje meir på seg sjølv og mindre på verda ikring. Mindre enn 100 dagar ut i presidentperioden har han bomba den næraste allierte til Russland – Syria – og brukt ei ny superbombe i Afghanistan. Dessutan har han truga med militær konfrontasjon med Nord-Korea, ei kjernevåpenmakt alliert med Kina.

Me ser, med andre ord, ei supermakt som freistar å demme opp for to konkurrerande makter som gjer forsøk på å endre status quo. Slik har stormakter tedd seg gjennom heile historia, men i vår tid med masseøydeleggingsvåpen er sjølvsagt faren for katastrofe større enn nokon gong.

Den som ikkje har fylgt med på utviklinga, er Europa (og Noreg), som framleis har trua på at mjuk makt er tilstrekkeleg. I ei tid der alle andre aktørar har teke hard makt i bruk, kan det syne seg å være ei grov feilvurdering.

Halvor Tjønn er journalist, forfattar og fast skribent i Dag og Tid.