To viktige prinsipp står mot kvarandre i denne diskusjonen. Det eine handlar om at det er prinsipp, enten som lover eller etiske normer, som skal regulera samværet mellom menneske. For lova og etikken er vi alle like. Den faktiske ulikskapen mellom menneska er ikkje noko argument mot likskap for lova, men eit sterkt argument for. Den rike mannen og Lazarus skal ha det same vernet av lova. Nettopp fordi dei er så ulike i rikdom og makt, skal lova vera lik for dei.

At det blir synda mykje mot dette, viser berre kor viktig prinsippet er. Når det gjeld å såra grupper eller individ, vil dei prinsipielle visa til lova. Du kan ikkje klaga på at du er såra eller krenkt, dersom motparten din ikkje har brote lova. Og lova er lik for alle. Kan du driva satire over rikmannen frå Bærum og fruene på Frogner, må samar og innvandrarar også tola det.

Makt og avmakt

Det andre prinsippet handlar om makt og avmakt. Det kan formulerast slik: Det står ikkje til den mektige å definera kva den avmektige skal tola. Dei som utrydda eller jaga ei heil folkegruppe, har mista retten til å bestemma kor mykje denne gruppa skal tola. I 1950 ville det vera djupt uanstendig om tyske styresmakter gav seg til å definera kor mykje ein skulle ha lov til å driva ap med dei europeiske jødane, som dei hadde gjort alt for å utrydda. Berre den avmektige kan fortelja kor vondt det gjer og kor mykje ein kan tola. Det er ikkje vanskeleg å finna døme på at ein har brote med dette prinsippet. Og dei som primært tek utgangspunkt i det første prinsippet, at det skal vera like rettar for alle, er ofte på makttoppen. Det er høgt utdanna juristar, som svært ofte kjem frå dei mest ressurssterke samfunnslaga, som har det som oppgåve å definera rettane til folk. Og er dei flinke, gjer dei dette meisterleg. Men dei kan ha dette eine blindpunktet: Dei ser ikkje eiga makt, og dei ser dermed heller ikkje andre si avmakt. Det er vanskeleg for oss alle. Så dersom professor dr. juris Sofus Staffenfeldt definerer kor mykje dei bustadlause i Oslo eller dei mest ressurssvake innvandrarane skal tola før dei blir krenkte, må han rekna med eit taust eller uttalt raseri som svar.

Dersom ein legg det siste prinsippet til grunn: at makta skal vera varsam med å diktera kva avmakta har lov til, vil det føra til stor vekt på at ein ikkje skal krenka nokon. Blir denne vektlegginga for tung, vil prinsippet om likskap for lova tre attende. Ein skal behandla alle likt, men dei krenkte må likevel gå først. Dei som er offer, skal behandlast betre enn andre. Men å reindyrka denne tanken vil i første omgang gå utover likskapstanken, og i neste omgang gå utover offera.

Offertstatus

Alt i dag ser vi ein tendens til at offerstatus gir fordelar. I nasjonale og internasjonale talentkonkurransar ser vi oftare og oftare at folk fortel historier om sjukdom og liding før dei konkurrerer. Programmet Britain’s Got Talent oppsøker medvite artistar som har ulike handikap, for å røra publikum. Dersom to songarar er like gode, vil den som har hatt alvorleg sjukdom, automatisk vinna konkurransen. Likskapen trer til side, for offera rykker fram i køen. Den gode tanken om å ha omsorg for dei som har det vanskeleg, blir kommersialisert og øydelagd.

Éin ting er at dei velberga og velfødde misser nokre sjansar. Det er kanskje ikkje så farleg, for dei greier seg vel uansett. Verre er det at prinsippet om like rettar blir sett til side – blir krenkt, kunne ein seia. Med bakgrunn i det at folk har gjennomgått store prøvingar, kan ein ha ei viss forståing for det. Men dersom ein i fullt alvor set prinsippet om like rettar til side, får ein andre problem. Det vil oppstå eit skilje mellom dei som berre er krenkte, og dei som greier å bruka krenkinga si. Dei som har så store vanskar at dei ikkje eingong greier å «dra krenkekortet», som det heiter, blir dermed ståande aller bakarst i køen.

Like rettar

Difor må vi halda fast på at eit godt samfunn er det som gir like rettar til alle. Dersom det skal gi ekstra rettar til dei krenkte, blir det ein kamp om retten til å vera krenkt. Det fører bort frå det beste i prinsippet om like rettar, og det fører til kamp mellom grupper. Det beste vernet av dei svakaste gruppene er å halda fast ved at alle skal ha like rettar.

Krenkeideologien har fått for stor makt. Vi treng ein refleksjon over korleis vi kan gje like vilkår og like rettar. At rettane er like, opphever ikkje plikta den mektige har til å bruka makta si med kløkt og conduite. Ein skal ikkje såra den som alt er svak og såra. Men det handlar om folkeskikk og omtanke, ikkje om retten til å vera krenkt.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.