Under den spanske borgarkrigen leia Lluis Companys den autonome regjeringa i Catalonia – Generalitat de Catalunya. Då den spanske republikken braut saman i 1939, flykta han saman med mange andre Franco-motstandarar til Frankrike.

På forsommaren 1940 braut dei tyske nazistane gjennom dei franske forsvarsverka. Alt i august 1940 blei Companys arrestert i Nantes. Rett etterpå blei han levert ut til Franco-Spania. Den 15. oktober 1940 klokka halv sju om morgonen blei han avretta i Montjulc-festninga i Barcelona.

Lluis Companys og andre forkjemparar for katalansk sjølvstyre var blant dei fremste hatobjekta til Francisco Franco, mannen som var spansk diktator frå 1939 og heilt til han døydde ei mørk novembernatt i året 1975. Av falangistane blei katalanarane sett på som sjølve personifiseringa av trugsmålet mot den spanske staten. Difor meinte Franco at Lluis Companys fortente å bli skoten i 1940.

Med andre ord har det ikkje mangla heltar i den katalanske historia. Heilt sidan tidleg mellomalder, då områda kring Barcelona mykje tidlegare enn andre delar av den iberiske halvøya kom seg laus frå dei muslimske erobrarane, har det vore ei kjensle blant katalanarane at dei ikkje høyrer til Spania. Til ein viss grad har dei hatt rett: Katalansk er eit språk ganske ulikt det kastiljanske riksspråket. Provinsen har gjennom fleire hundreår høyrt til andre herskarar enn dei som har regjert frå Madrid. Dessutan er det ikkje til å koma forbi at mange i Catalonia meiner at dei har ein annan mentalitet enn i resten av Spania.

Når ein så, som sist helg, får sjå at det spanske statspolitiet går laus på fredelege borgarar som ikkje gjer noko anna enn å putta ei stemme inn i ei urne, er det lett å få sympati for katalanarane. Politivald gjer seg aldri bra, særleg ikkje når politiet går laus på eit vallokale.

Grunnlova

Likevel er ikkje ein eigen katalansk stat ein god idé. Den fremste grunnen er at det står skrive i den spanske grunnlova at Spania ikkje kan delast opp, nett som det står skrive inn i den norske grunnlova (paragraf 1!). Grunnlovskonservatisme er i vår tid ein tanke som ikkje er aller siste moten, men likevel er han viktig: Ved at alle i kvart land må halda seg konsekvent til den grunnlova som faktisk gjeld, og ved at ein helst ikkje endrar grunnleggjande prinsipp i ei demokratisk vedteken grunnlov, kan ein sikra at rettsstaten overlever over tid. Dei statane der ein ofte må skriva nye grunnlover eller der ein ikkje har ei grunnlov i det heile teke, er dei minst stabile og dei som gjev borgarane dei dårlegaste livsvilkåra.

Alle kan sjølvsagt sjå at det for folk i Catalonia kan vera ein fordel å få seg sin eigen stat. Catalonia er – ved sida av Baskarland og hovudstadsregionen Madrid – blant dei mest velståande delane av Spania. Innbyggjarane i eit sjølvstendig Catalonia vil få høgare levestandard enn det dei har no. Det ville også innbyggjarane i eit sjølvstendig Vestlandet ha fått, særleg om dei alt vesle juleftan 1969 – då den fyrste olja vart funne på Ekofisk – hadde byrja strevet med å skipa ein vestnorsk stat.

Eit dårleg prosjekt

Å dela opp dei europeiske nasjonalstatane i stadig mindre einingar, der dei rikaste delane skil seg ut fyrst, er altså ikkje særleg klokt. Dei grensene me har i Europa i dag, er blitt til etter krigar der fleire hundre millionar europearar gjennom hundreåra har mista livet. Akkurat no går det føre seg ein krig i Aust-Ukraina der ei gruppe separatistar av uklårt opphav saman med sjefen i Kreml freistar å flytta på ei grense. Det er eit særs dårleg prosjekt.

Nokre få gonger i nyare europeisk historie har det rett nok blitt skipa nye statar utan krig: Det skjedde då Tsjekkia og Slovakia skilde lag 1. januar 1993. Om Skottland hadde stemt ja til sjølvstende i 2014, hadde landet nok vore ein eigen stat i dag. Kva som skil desse to døma frå det som skjer i Catalonia, er at det var semje om skilsmissevilkåra på førehand. Skottland har dessutan heile tida formelt sett vore eit eige rike. Sidan 1707 har Skottland vore i union med, men aldri ein del av England.

Så har me naturlegvis eksempelet me nordmenn kjenner best til, nemleg unionsoppløysinga i 1905. No kan ein ikkje samanlikne den svensk-norske unionen med Spania/Catalonia i dag, ettersom Noreg til liks med Skottland heilt sidan mellomalderen hadde vore eit eige kongedømme. Men skilsmissa i 1905 blei fredeleg, ikkje minst fordi Stortinget hadde bygd opp eit solid forsvar. Det var fleire enn berre nokre få ekstremistar i Sverige som kunne ha tenkt seg å halda Noreg inne i unionen med militærmakt.

Her er me ved ein kjerne ved all nasjons- og statsdanning: Tidlegare, før grunnlover og før internasjonale traktatar blei skrivne, faktisk heilt opp til 1945, blei statane i Europa til gjennom krig. Ingen kan ynskja seg tilbake til den tida.

Halvor Tjønn er journalist og forfattar og fast skribent i Dag og Tid.