Det er måndag føremiddag, og køen inn til dametoalettet på turistinformasjonen i Flåm er om lag 35 meter lang. «Next please, hello-o?!» ropar nokon frå bakeriet vegg i vegg. Køen er rotete, og dei asiatiske turistane for høflege for franskmannen som ikkje har sekundar å vente på nytt pling i kassen. Det plingar i tillegg i tog, båtar legg til, båtar legg frå, og overalt vert folk sorterte, bak eit køsorteringsband – éin kø for individuelle reisande, éi for grupper og éi for Norway in a Nutshell Tours, inn i ei vogn, om bord i ein båt, inn på eit museum.

Her kan du leige kajakk, sykkel eller overbygd elektrisk moped, køyre tog langs vegen eller på skinner, ta ein tur med RIB-båt, ferje eller buss. Eg tel 27 bussar parkerte langs elva, det er plass til over 1000 passasjerar til saman. Og ikkje minst kan du handle, eller shoppe, som det heiter i turistrapportane til Innovasjon Norge; du kan shoppe softshelljakker og drammeglas og pulsvarmarar av svensk reveskinn. «Kven hadde trudd det fanst norske sokkar», seier ein tysk turist, «og underbukser!»

Oversiktskartet over turistbygda Flåm har 61 punkt. Det er drygt seks innbyggjarar per attraksjon, parkeringsplass eller butikk. Når det er smått vanskeleg å sjå for seg at bygda har 400 innbyggjarar, er det ikkje fordi berre ein liten promille av alle turistane passerer gjennom, men kor skal ein gjere av seg? Kor kan ein trekke pusten? Kor kan ein gå mellom butikkhyllene og planlegge kva ein skal ha til middag etter ein lang dag i slåtten?

Kva fjord som helst

Svaret er sjølvsagt at folk i Flåm ikkje bur i turist-Flåm ut mot fjorden, men innover og oppover dalen. Dei er nok på eit nivå takksame for at turistane hjelper dei med å halde butikken open gjennom ein stille vinter. Og når eg no tek for meg Flåm, er det temmeleg tilfeldig, fordi det er her eg er. Eg kunne vore mange andre stadar: «Is that what we’re doing?» spør ei amerikansk dame og peikar på skiltet for turen med RIB-båt på fjorden. «No. Or we’re doing it, but not here. We’re doing that in Geiranger», svarar mannen.

Alle turistar vil sjå dei norske fjordane. Ifylgje Innovasjon Norge er det like viktig for utanlandske turistar å «ha det moro» – berre så vidt slått av å «oppleve naturen». Men det synast som få av dei, i det minste få av dei som endar i Flåm, bryr seg særleg om kva fjord dei ser. Kvifor skulle dei det? Når tilbodet er det same uansett kva for ei side av Strynefjellet dei er på, når turistlandet uansett er troll i plast og reinsdyrskinn og bergensk fiskesuppe («local fish»)?

Dyr masseturisme

Kanskje er turistane lukkeleg uvitande om at fjordopplevinga deira har lite med fjorden folk bur ved, å gjere – at systemet dei ser han i, er utvikla og konstruert berre for dei, for rask gjennomgang og «Auf Wiedersehen» i Geiranger, Olden, Flåm, Bergen og Lofoten, ein turistautobahn. Turistfellene vi for all del ikkje vil hamne i når vi sjølve er på ferie, den tida på året då det mest av alt handlar om dei ekte opplevingane, og sjansane for dei same er minst, aller mest på grunn av alle dei andre som ynskjer seg akkurat det same som oss. Masseturisme er ikkje eit ord vi likar å bruke i høgkostlandet Noreg. Det er likevel på tide å ta inn over seg at det i stadig større grad er det vi tilbyr.

Lyspunkt

Folkemylderet ved fjorden er heller ikkje håplaust. Det er ikkje altfor vanskeleg å finne ost, sko og spekepølse frå nabobygda. Eg veit at RIB-båtane køyrer innom kafeane og småbutikkane og til og med får passasjerane til å trakke opp til stølsysteria langs vegen saman med guidar som veit at det ikkje er dei brune geitene som mjølkar brunost. Begge selskapa som styrer dei 1,2 millionar vitjarane, er lokalt eigde, og storebror Flåm AS har 65 tilsette året gjennom, 200 i sesongen. Det er ikkje vanskeleg å forstå at ordføraren i Aurland, Noralv Distad, er redd for dei nye miljøreglane som rettar seg særleg inn mot fjordane hans, og ikkje dei som ikkje fekk plass i UNESCOs verdsarv.

For det sprøaste med Flåm er at turistmaskina fungerer for det ho er bygd for. Dokøen går framover, båtturistane kjem seg om bord i båtane og attraksjonane i Flåm har fire, fire og ei halv og fem stjerner på Tripadvisor. Då vi må spørje oss om det er sånn vi vil ha det. Den irriterande viktige skulderdjevelen som spør kor lenge vi kan halde fram som vi stemner. Skal turismen auke som han er spådd, må vi ha mange fleire stadar som Flåm, om vi skal ta han unna. Kor lenge vil turistane finne seg i det? Kor lenge vil vi?

Eg vil nyte fjorden og fjella ikring i stille. Eg kan ikkje nekte andre å ville det same. Men eg kan kjempe endå hardare for at stiane eg går på, ikkje vert merkte og for all del ikkje finn vegen til Tripadvisor, ikkje eingong nettstaden Ut.no. Undersøkingar syner alt at forventningar til gjestfridom og lokale spesialitetar ikkje vert innfridde. Det er ingen grunn til å tru at trenden vil snu.

Siri Helle er journalist
og fast skribent i Dag og Tid.