Medan krise- og katastrofejournalistikkens rovfuglar krinsar om leiinga i Arbeidarpartiet, siterer eg heller Einar Førde. Eit av hans ordtakaktige slagord var dette: «Vi er alle sosialdemokratar.» Når kommentariatet godtar seg over at Arbeidarpartiet først gjorde eit dårleg val og no har fått sin del av #MeToo-problematikken i fanget, kan ein merka ein slags underliggjande triumf: No er vi snart kvitt dei! Og skit la gå!

I staden for å skriva oppglødde nekrologar i «morn’a Jens»-modus stiller eg heller spørsmålet om kvar vi hadde vore utan sosialdemokratiet. Dei sosialdemokratiske verdiane handlar om at fellesskapet skal freista å jamna ut skilnadane, hjelpa dei mest utsette og leggja ei grunnleggjande solidarisk norm til grunn. I samarbeid med fagrørsla har det ført til ordna lønnsforhold på arbeidsplassane, eit utbygd rettsvern i arbeidslivet, rett til utdanning for alle og eit offentleg helsevesen der vi får hjelp utan å ha stor privat kapital.

Velferdsstatsverdiar

I same stund som eg skriv dette, høyrer eg innvendingane: Men dette er ikkje Arbeidarpartiet si forteneste! Dette har jo dei fleste partia vore med på. Og historisk sett er det mykje sant i det. Mykje av velferdspolitikken vart tenkt ut og eit stykke på veg sett ut i livet av Venstre då det var eit dominerande parti. I etterkrigstida tok både sentrumspartia og etter kvart Høgre opp i seg mange av velferdsstatsverdiane.

Det var nettopp Einar Førdes poeng: Alle vart sosialdemokratar. I staden for å konfrontera desse verdiane, tok dei opp konkurransen om kven som var best i å byggja velferdsstaten.

I ein debatt om dei nye høgrepartia i Norden nyleg hevda ein dansk kommentator at Dansk Folkeparti, som har innvandringsmotstand som hovudsak, kombinerer dette med eit nærast sosialistisk program. I Noreg har det innvandringskritiske Frp eit ambisiøst program for velferdsstaten. Dei nye høgrepartia freistar å kombinera skattelette og avgiftsfridom med tilgang på store velferdsgode. Om reknestykket går opp, står att å sjå. Men dei stadfestar Førdes poeng: På mange måtar er dei sosialdemokratiske parti. Difor har dei også greidd å ta over mange av dei gamle veljarane til Ap.

Eit nytt samfunn

Men sjølv om vi har halde fast på mange av verdiane til det gamle sosialdemokratiet, er det også noko som har endra seg. Ein snakkar om samfunnet på ein ny måte. Margaret Thatcher blir hugsa for påstanden om at det ikkje finst noko slikt som «samfunnet», det finst berre individ og familiane deira. Der det gamle sosialdemokratiet sette kollektivet først, og forankra solidariteten i dei kollektive systema, slo den individuelle tankegangen gjennom på slutten av førre hundreåret. Ein ville ha velferdsgode, men dei vart omforma til individuelle rettar. Fokuset flytte seg frå det å halda oppe eit kollektiv som tok vare på kvar einskild, til eit individuelt perspektiv. I forlenginga av dette har det utvikla seg høgrepopulistiske rørsler som krev store individuelle rettar, men som ikkje er viljuge til å leggja plikter på kollektivet. Fleire vegar, men ingen bompengar. Betre helsetenester, men ingen skatt.

Skilnadar

Denne omforminga av velferdspolitikken kan i beste fall lukkast i gode tider. Når økonomien går svært godt, kan ein kanskje greia begge delar: både å redusera det individa må betala til kollektivet, og å auka dei kollektive ytingane til individet. Men det er ei form for godvêrspolitikk. Så snart det blir krisetilstandar, må ein velja om ein vil kutta rettane til borgarane eller krevja meir frå dei for å halda velferdspolitikken oppe.

Internasjonalt ser vi at kombinasjonen av omfattande skattelette og utjamning er umogeleg å halda oppe. Dei økonomiske og sosiale skilnadane eksploderer i verda; ikkje minst i den vestlege verda. Den sosiale nauda som oppstår i kjølvatnet av dette, vil ein løysa med større skattelette, større aktivitet i næringslivet og ein idé om at rikdommen vil drypa ned frå dei rike til dei fattige. Men det er det motsette som skjer. Skilnadane aukar, og med dei aukar også sosiale problem, kriminalitet, blind valdsbruk og rasisme. Og den rike delen av samfunnet blir rik på å få arbeidskrafta til dei fattige billegare og billegare.

Desse mekanismane viser at den sosialdemokratiske modellen, som alle på eit eller anna vis vil ta vare på, faktisk går under. I og med at dei fleste partia faktisk deler desse verdiane, burde det vore eit meir sentralt tema enn ei akutt krise i det sosialdemokratiske partiet.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.