Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Slik Cecilie Løveid har tolka mor si, skulle ho ikkje ha komme til verda. Men fødd blei ho, og to familiar ville adoptere henne. Men så var det dette raude håret som dei ikkje ville ha. I staden voks ho opp hjå besteforeldra i Bergen.

– Kva kunne norsk litteratur ha mista dersom du aldri hadde sett dagsens lys?

– Ein rebell. Men sterkt miksa med ei ganske borgarleg hurpe, ein litt sint kikador som alltid veit betre og alltid har løysinga. Så finst det kanskje små hint av søtt og mjukt inni der ein stad. Etter barnebøkene var det første litterære rommet mitt ein god, gammaldags skulekanon. Profil-folka opplevde eg som kjempespennande og fornyande. Og ganske frekke. Samlinga F.eks. juli av Eldrid Lunden var heilt vedunderleg, men så fekk eg vite at ho blei «tvangsutgitt» utan hennar samtykke. Det gjorde inntrykk på meg, som berre ville bli trykt, koste kva det koste ville.

– Korleis blir bøkene dine til?

– Ofte som ein visjon, ei stemme i hovudet. Men oftare oppstår dei via ei førstesetning som berre ber om å bli skriven. Slike setningar er viktige, men kan kanskje bli skifta ut seinare i prosessen. Forbløffande ofte er likevel den setninga avgjerande. Eg snakkar gjerne med diktinga, for slik fungerer hovudet mitt.

Og Løveid snakkar med andre diktarar, som John Donne, Gunvor Hofmo og Nelly Sachs, og siterer dei gjerne.

– Eg vil syne dei fram, ting dei har skrive som seier meg noko, som støkk i meg. Vi kan koke det ned til nokre få arketypar, betraktningar om å leve, om å døy, gå ut i livet og leite, gå ut i livet og gå feil, vende og vri på språket. Språket er jo klokt. For meg er dette meiningsfullt.

– Denne språkleiken må gi deg ei særeiga glede?

– Når eg gjer det, veit eg ikkje at eg leikar. Eg er som eit barn. Dette er eit livsvilkår for meg. Når eg oppdagar at eg er i gang med leiken, gjeld det berre å hengje på før det blir borte.

– Om eg ein sjeldan gong ikkje kan lese eller skrive, kjenner eg meg nesten som død. Eg blir så forvirra. Heile tida er eg ute etter nye forteljingar, nye opplevingar. Eg les mykje tidsskrift, dikt, romanar, fagbøker …

Assosiasjonsdrive

Det Løveid skriv, er sterkt assosiasjonsdrive, og det handlar mykje om kunnskap. Når ho støyter på noko ho ikkje veit så mykje om, kan ho setje seg ned og lese i fleire dagar. Slik får ho også nytt påfyll. Å skrive utan å samle, sanke og prøve ut er nesten utenkjeleg.

– Det eg skriv, kan kanskje sjå litt svart ut, men det er ikkje meint å vere berre svart. Ting er ikkje eintydige.

Eintydig er heller ikkje ordet Løveid-lesarar vil nytte om tekstane hennar. 66-åringen med bustad i Gamle Bergen fortel at ho under skrivinga les tekstane sine om att og om att, så skriv ho dei om att og om att. Ho kjenner seg litt som Marcel Proust, som dreiv forlaget sitt til vanvit med alle rettingane sine.

– Noko av det eg sender frå meg, er sterkt gjennomarbeidd. Anna kan vere skrive ganske raskt og utan trong for store endringar.

– Korleis er det kunstnarlege blikket ditt?

– Eg trur eg er ein sjåar. Eg har eit analyserande blikk, men prøver å hente noko allmenngyldig sjølv om eg finn det paradoksale i nesten kvar situasjon. Fullt overblikk kan ein jo ikkje ha. Derfor må du, om du skal uttrykkje noko, gjere det meiningslause meiningsfullt, påstå noko som openbert er feil, utsette bileta for kollaps. Den lyriske pakka.

– Mange av tekstane dine har noko underleggjerande ved seg?

– Dette er ikkje noko eg kan planleggje. Eg ser det velkjente på ein ny måte og vel eit attakk. Nokre gonger kjenner eg så å seie att meg sjølv før eg har møtt meg, om du skjønar.

Ho stussar over den siste setninga – ei setning ho kunne ha skrive ned i notatboka si, ei setning som kom heilt spontant, trigga av spørsmålet mitt.

– Eg ville ikkje ha tenkt setninga om ikkje du hadde spurt. Det kunne vore byrjinga på eit dikt.

– Eg veit ikkje kva tid du debuterte som lyrikar …

– Ikkje eg heller! Den første eigentlege diktsamlinga mi var vel Spilt, som kom i 2001. Denne boka blei inngangen til ei ny vending i forfattarskapen. Men tekstsamlinga Fanget villrose frå 1977 var jo òg lyrikk. Poet hadde eg aldri tatt mål av meg til å vere, men gjennom nitid pleie i Kolon forlag blei eg meir medviten og tent på diktbokformatet. Dei lèt meg òg dyrke mitt eige, eg får alltid ha siste ordet.

– Du har jo alltid vore poet!?

– Eg er diktar, og har vore den same heile tida, for eg fann diktarstemma mi tidleg. Den lærte eg av den frekke måten Dag Solstad skreiv tekstane på i Svingstol, men også Paal-Helge Haugen og franske Natalie Sarraute var viktige. Før desse var det Hamsun, sjølvsagt, og det annleise språket i salmar og songar.

«Urstoffet»

Mot slutten av romanen Alltid skyer over Askøy (1976) heiter det: «Dette er ingen historie som rundes av og slutter, alt fortsetter og fortsetter, vi skal få vite mer.» På spørsmål om sitatet kan stå som eit merke over forfattarskapen, nikkar Løveid.

– Kanskje er all skrivinga ei stor forteljing som eg arbeider meg inn mot, og ut frå, men helst inn mot. Den runda forma er jo tidene som skal «henrulle». Eigentleg trur eg det er Cecilie som leiter etter seg sjølv. Eg trur òg det var eit nikk til føljetongen.

– I dei første romanane mine freista eg skrive om oppveksten min, i den alderen har ein jo ikkje så mykje anna. Berre ditt eige vesle mysterium som ein har ei heilt bestemt haldning til: Mor mi var ikkje heime; kva tyder det? Eg voks opp hjå besteforeldra mine; kva tyder det? Kven var dei? Eg elska onkelen min; kva tyder det? Eg kan ikkje fortelje kven fetteren min er; kva tyder det? Mykje er hemmeleg og upassande å ta opp. Farmora mi ville ikkje vite av meg. Far min fekk sju døtrer: Eg var ei av dei. Dei andre hadde både mor og far. Det ligg mange aparte romanar her, eller noveller. Eg er laga av litteratur som ikkje er skriven. Eg identifiserer meg med alle born som er sette bort, alle skilsmisseborn og alle som er fødde utanfor ekteskap. Men sanninga er at eg var ei lita prinsesse i min eigen heim. Midt i arbeidarklassen hadde eg alt eg trong for å utvikle meg intellektuelt. Ofte skulka eg skulen for å gå på museum eller kunstutstilling.

No driv Cecilie Løveid og sirklar seg inn mot det ho kallar «urstoffet» sitt, som at faren var kaptein på ein englandsbåt og mora jobba på ein annan. Fleire gonger har ho prøvd å skrive om det, utan å lykkast. Det er så mange omsyn å ta, men slike vil ho helst ikkje la seg styre av.

– Ein figur i forfattarskapen min har vore at eg har måtta ta fram ting og snu og vende på dei for å unngå det banale mageplasket. For det skal jo vere litt fortrylla.

– Kvar er du sjølv i tekstane dine?

– I stemma mi, trur eg, nesten alltid. Eg skriv aldri noko eg ikkje har sett føre meg visuelt. Når eg les opp, ser eg dei same bileta kvar gong, sjølv om eg fornyar dikta med andre verkemiddel, betoningar.

Kjempefeministisk

Skikkelsane Løveid diktar fram, fell i to grupper: personar ho kjenner, det ho kallar erfaringsmateriale, og historiske skikkelsar som Maria Quisling, Hildegard von Bingen og Ludwig Wittgenstein.

– Svært mange av scenestykka mine byggjer på historiske personar. Det dei fleste har felles, er at dei sit inne i eit trongt rom eller bur. I Rhindøtrene kallar eg det «visjonskiosk». Wittgenstein bur jo i den vesle hytta si inne i Skjolden og tenkjer store tankar.

– Korleis er forholdet ditt til dei dikta personane?

– Svært kjærleg, men vanskeleg å setje på formel. Eg hentar trekk frå verkelege personar, blir litt den andre. Men eg kan ikkje berre vise meg fram, eg må også skjule meg litt. Eg har funne opp ordet «fremskjule».

– Kva har vore drivkrafta di som diktar?

– Gleda ved å skape noko. På 60-talet dreiv eg seriøst med å lage bilete. Eg gjekk på Kunsthåndverksskolen i Bergen i to år, så gav eg opp fordi eg hadde ein baby å ta vare på, og fordi skrivinga blei meir viktig for meg.

På Nasjonalbiblioteket er det for tida råd å sjå noko av det Løveid laga som kunststudent. I utstillinga In spe. Forfattarars kreative barndom, som står fram til 20. januar, er ho som einaste nolevande diktar representert saman med Wergeland, Bjørnson, Garborg, Undset og fleire.

– Det finst ein stor musikalitet i språket ditt. Kva lyttar du til?

– Av dei norske er Arne Nordheim ein favoritt, blant jazzmusikarane Carla Bley. Så har du Joni Mitchell, Leonard Cohen og heile perlerada av singer-songwriters. Innan klassisk er det barokkens Händel og romantikkens Beethoven pluss nokre meir sentimentale pianostykke av Schubert og Schumann.

Spør du Cecilie Løveid kor feministisk diktinga hennar er, kjem svaret spontant: Kjempefeministisk! Ti på ein skala som går til ti.

– Eg er ikkje der at eg har ein idealsituasjon å sjå fram til. Eg er redd kvinna skal få slåst ein god del enno. Men det er også bullshit at alle skal gjere karriere, at du skal tenkje meir på arbeidet ditt enn på familien din.

Erkjenningsveg

I Brageprisen-vinnaren Vandreutstillinger, som truleg er det mest politiske ho har gitt ut sidan 1970-åra, tematiserer Løveid kunsten som erkjenningsveg. Men det er langt ifrå første gong denne forfattaren går i dialog med biletkunst eller litteratur.

– Dette er noko eg alltid har gjort. Også når eg har laga personportrett, har eg gjerne teke utgangspunkt i bilete. Einaste skilnaden er at her er det reindyrka. I biletet finst ikkje litteratur. Det er frigjerande.

– Kva fekk deg til å skrive dikt om terroristar som Baader-Meinhof-folka og Anders Behring Breivik?

– Det finst ikkje meir skandaliserte menneske enn desse som har fylt seg sjølve med ei eller anna form for løgn, og så må ta konsekvensane. I mine auge er det vakre menneske.

– Kvifor vakre? Er dei ikkje det motsette?

– Eg vil ikkje trekkje tilbake utsegna, for det gøymer seg noko riktig i det, sjølv om det er feil. Folk som gjer seg bort fullstendig, er svært spennande. Dei stig så høgt opp, vil eige verda og lever på ein fiksjon. Men eigentleg er det berre ein ekstrem versjon av noko vi alle kunne komme borti. Dei er vakre fordi dei har feila så botndjupt. Følgene av gjerningane deira er berre gru. Don Giovanni styrtar i avgrunnen, men han blir ikkje gløymd. Sonen min, som har Downs syndrom, seier han elskar monster. «Monster elskar stjerner», seier han. Alt som blir myte, kan vendast til det motsette. Det er vakkert. Eg kunne like gjerne ha sagt at vi alle er stygge. Men nokon må være prest eller advokat eller hyrde. Eller diktar. Som det står i føreordet til Katarina Frostensons Sånger och formler:

Ord rinner fram

Solen är här

Ingen är herde

Allt fattas

– Då kan ein tenkje seg kven dikt-eget er som så fascinert ser på Gerhard Richters bilete av terroristen Gudrun Ensslin?

– Det er Cecilie! Det er noko stort ved Richters biletsuite. Etter at han hadde måla desse bileta, gjekk han over til abstrakte uttrykk; det seier jo sitt. Då eg skulle skrive om Maria Quisling, trudde folk at eg støtta nazistane. No trur dei at eg støttar Baader-Meinhof. Det kjem ut i litt forenkla form.