Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Forfattaren som er omsett til over femti språk i enda fleire land, er ikkje meir trygg i skrivinga enn at då han strevde med nok ein roman om Arvid Jansen, skreiv han seg opp i eit hjørne og kom ikkje vidare. Han arbeidde langs ei linje som boka ikkje kunne ha, men lenge såg han ikkje det.

– Eg fekk hjelp til å skjøne at eg måtte skrive ubehagelege ting eg ikkje hadde lyst til å skrive. Sinnstilstandar, frykt, slikt du er redd for. Ikkje minst handla det om å skrive seg inn mot kjærleiksspråket, som mange menn ikkje kan. Vi er livredde for å bruke det, for da døyr vi, vi blir kledd nakne og så blir vi avviste. Men då anar dei heller ikkje kva dei går glipp av, slik ei kvinne seier til Arvid Jansen i romanen.

Det er kvinnene som bergar han, eller prøver å berge han, gjennom heile boka. Han legg merke til det og fortvilar over at han alltid kjem etterpå, det er ikkje han som tek initiativet.

Eg tenkjer ikkje slik når eg skriv, men når eg kjem på noko viktig, skriv eg det inn så fort eg kan. Eg synest det er litt feigt når forfattarar som har eit kjempepoeng dei veit om på førehand, held korta til brystet til side 133. Ta det på første side og sjå kva du får til!

Midt i Ut og stjæle hester står det at 15 år gamle Trond tek bussen heim aleine. Men så slår det meg: Han kjem jo ikkje til å sjå far sin igjen. Då må det inn med ein gong, så skriv eg: «Det var siste gang vi så hverandre.» Dermed fargar det det lesaren alt har lese, og det som følgjer etter. Og då treng eg ikkje tenkje på det meir.

– Men lesarane ønskjer seg gjerne eit plott med stigande spenningskurve?

– Eg veit ikkje korleis ein lagar plott. Det er vel det eg går og ventar på før skrivinga. Men eg kallar det akse, og det omfattar ikkje berre kva boka handlar om, men også alt omkring. Eg er van med at undermedvitet jobbar for meg, men lenge skjedde ikkje det denne gongen.

Per Petterson (66) er historia om austkantguten med oppvekst på Veitvet i Oslo Han som slutta på gymnaset etter to år fordi han var så sjenert og engsteleg, men tok eksamen som privatist. Som frå han var 18 år berre ønskte å bli forfattar fordi han var overtydd om at det var det einaste han kunne og ville bli. Men som ikkje debuterte før han var 35 år.

Då budde han på Rælingen, men for 25 år sidan flytta byguten til skogs, til Øvre Dalsroa, ein liten dal i Aurskog-Høland kommune med åtte husstandar og tre–fire gardar. Det var kjærleiken som bringa han dit. Ho ville ha gard, så blei det husmannsplassen Porten på om lag seksti mål. Dit kjem ein seg ikkje utan bil, Petterson held seg med ein raud Jeep Cherokee frå 1999.

– Eg stolte på at kjærasten min visste kva ho snakka om. Og det gjorde ho, men vi var usikre begge to. Eg hadde aldri hatt ei kvit mus, eingong, men her har eg vore med på griseslakting, lamming, mjølking, slått og hesjing. Akkurat no har vi berre nokre få søyer og litt høns.

– Du skriv i Månen over porten at «forholdet mellom meg og meg» i skrivinga, «er nesten 1:1, men bare nesten». Kor tett på deg sjølv våger du gå?

– Månen over Porten er jo ein slags fiksjon, likevel er det nok meg. Det handlar mykje om splittinga og søket etter å vere heil. Det er så slitsamt og vondt å vere delt. Eg har ei sterk uro i kroppen, som eg gjerne vil stilne, og som plagar meg mykje. Eg vil bli eitt med meg sjølv. Situasjonen kan vere fortvilande.

Arvid Jansen – som er ein fiktiv meg, sjølv om mykje er autentisk – trur han må byrje på universitetet, men det er uråd for han å vere der. For han har det fint der han er, i arbeidarklassen. Heller ikkje eg ville ha ei klassereise.

– Men det har du jo hatt, i kraft av forfattarskapet ditt?

– Jo, men på ein annan måte. Som 18-åring skjøna eg intuitivt at einaste vegen for meg var å bli forfattar, for då trong eg ikkje gjere ei klassereise. Eg kjenner meg sterkt knytt til min eigen klasse.

– Når du går så nær deg sjølv i det du skriv, kva er det som set grenser?

– Eg tenkjer ikkje slik. Det gjeld å vere sannferdig som diktar. Når eg skriv «jeg» på første sida, kjenner eg meg heilt fri til å skrive kva eg vil. Eg trur ikkje det er skilnad i valør på dei sjølvopplevde og dei oppdikta scenene i bøkene mine. Noko av det eg skildrar, har skjedd, men kanskje ikkje akkurat på den måten eller i den samanhengen. Slåstkampen i snøen i den siste boka mi har skjedd, om lag slik det står. Eg såg ikkje ut etterpå.

– Geografien i bøkene dine er òg nært knytt til det familiære, med trekanten Veitvet, hytta inst i Bunnefjorden og Frederikshavn som grensene for ditt litterære univers?

– Eg har aldri kjent grunn til å finne på noko anna når eg har så mykje emosjonelt knytt til desse stadene. Å dikte opp ei hytte på Hvasser vil ikkje setje i gang noko i meg. Der finst inga historie bak, ikkje noko som kan skape assosiasjonar, ikkje ein sinnstilstand som heng saman med at eg var der som barn.

Arvid Jansen har nokre slike stolpar i bøkene. Veitvet, som eg ikkje ser grunn til å endre på, så er det Frederikshavn, som eg aldri nyttar namnet på fordi det gir så mange feil assosiasjonar i Noreg. Og så har han skipsbrannen på «Scandinavian Star», som gir ein slags gjenklang i botnen.

– I Menn i min situasjon seier Arvid at skilsmissa var verre for han enn skipsbrannen?

– Han må ha tenkt om lag slik: Det var ikkje mi skuld at folka mine døydde, men det var sannsynlegvis mi skuld at eg blei skild. Brannen rokka ikkje ved identiteten min slik skilsmissa gjorde, men han rokka ved alle omstenda i livet mitt og livshistoria mi.

– Namnet på skipet blir ikkje nemnt éin einaste gong?

– Korkje her eller i I kjølvannet. Eg vil ikkje nemne det. Dersom du googlar «Scandinavian Star», blir diktinga borte og kanskje den effekten det kan ha på lesarar som ikkje kjenner historia. Namnet blir forstyrrande, gir assosiasjonar som går langt vekk frå boka. I Menn i min situasjon har eg gått inn i dette på ein annan måte enn i I kjølvannet. Denne gongen er Arvid meir reflekterande, stiller seg meir eksistensielle spørsmål: Kva er sorg? Når skal du gråte? Kva er vitsen med å gråte når ingen ser deg?

– Skal vi tru det du skriv i Jeg forbanner tidens elv, var det Arvid Jansen som skreiv Ut og stjæle hester. Er forfattaren Arvid Jansen då blitt identisk med forfattaren Per Petterson?

– Nei, det der er ein «dings». Eit påfunn, ei lita bjølle ein godt kan klare seg utan, men som er gøy å ha der.

Romanen Ut og stjæle hester er den lettaste boka eg har skrive, det berre kom og kom og kom. Då tenkte eg at no må eg ikkje trø feil med det siste kapitlet. Så eg venta litt. Ei natt vakna eg med nokre engelske setningar i hovudet. Eg stod opp, gjekk rett bort til bokhylla og tok ut Voyage in the Dark av Jean Rhys, ei bok eg ikkje hadde lese på ti år – og det var første avsnitt. Eg sette om avsnittet og plasserte det fremst i kapitlet. Det kjendest heilt rett.

– Arvids liv er ikkje skrive kronologisk, men er bøkene tenkte som ei samanhengande historie?

– Nei. Eg tek meg store fridommar. År endrar seg, skilsmissa ser ulik ut i ulike bøker. I dei to første bøkene hadde Arvid ei syster, men neste gong passa ikkje det, da var dei berre brør. I I kjølvannet har han to døtrer, i den siste har han tre.

– Utviklar Arvid Jansen seg som menneske i takt med forfattaren?

– I alle høve i takt med evna hans til å gå litt djupare ned i den gørra som mange menn har. Det har eg komme mykje lenger på. Arvid har eg frå meg sjølv, han har mentaliteten min.

– Kor glad er du i Arvid Jansen?

– Eg er svært glad i han. Og eg har stor respekt for at han trass i alt står i stormen. Eg synst det er heroisk å halde fram med å vere i livet sjølv om ting går i knas. Også der det går gærent, tenkjer eg at han har ei viss verdigheit. Det er svært viktig for meg.

Arvid vil det beste. Han sviktar borna sine, men mange menn er komne i den same situasjonen etter ei skilsmisse. At det glepp. At det blir komplisert. At det ikkje er reint. Er du ikkje merksam, vil somme ting ta overhand. Da blir du teken av straumen, og det skjer med Arvid på eit visst nivå. Då han har jentene den siste kvelden, og dei går og håpar på at han skal seie noko som kan reversere utviklinga, finn han ikkje noko å seie.

For meg var dette dramatisk å skrive, men eg måtte bli i den scenen heilt til eg merka at det kom noko til slutt som eg kjende var heilt sant: Dei gav han opp, og han gav opp.

Slikt er uråd å planleggje. Eg skriv på intuisjon, skriv setningar og kjenner at det blir riktig, sjølv om eg ikkje kan forklare det. Du registrerer ei tyngde ein stad, som du føler at setningane dine er på veg mot.

– Kor viktig har all lesinga vore for skrivinga di og for livet ditt?

– For livet var det redninga. Hadde eg ikkje lese så mykje som eg gjorde i gymnastida, veit eg ikkje korleis det hadde gått.

– Såg du at noko av det du las, kunne bli viktig for deg som forfattar?

– Eg såg til dømes korleis Raymond Carver klarte å lage litteratur av heilt vanlege ting, som høyrde til arbeidarklassen. Korleis han kunne gjere noko stort av slikt som til vanleg ikkje betydde stort.

Av forfattarar som har hatt særleg betydning for livet og skrivinga hans, nemner Per Petterson Simone de Beauvoir, Cora Sandel, Ernest Hemingway og Jayne Anne Philips.

– Eg kjenner meg ofte heime i bøkene til kvinneforfattarar. Eg les Jean Rhys, som svelt i Paris og nærast prostituerer seg for å overleve, og eg er heilt med. Karen Blixen er så fjernt frå meg som råd er, ho irriterer meg til og med. Men breva hennar frå Afrika gjer meg heilt oppslukt. Anna Akhmatova er òg ei av desse kloke som eg gjerne les. Venninna Lydia Tsjukovskajas dagbøker om henne er viktige for meg.

– Kan noko av forklaringa på denne kvinnepreferansen liggje i skiljet du sjølv har trekt mellom kvinner og menn, dei som tør og dei som ikkje tør, og at dette kanskje gjennomlyser nokre av desse kvinnelege tekstane?

– Kanskje, men eg skal ikkje banne på det.

På heimebøen praktiserer Per Petterson apartheid, som han sjølv kallar det. Skrivinga og det litterære arbeidet går føre seg i den raudmåla skrivestova, våningshuset eit steinkast unna er reservert for det andre livet.

Så tydeleg er skiljet, at to Brageprisar, som dei fleste ville hatt på peishylla i bestestova, står anonymt opp mot ein vegg i skrivestova. Der finn vi òg, delvis skjult bak desse, diplomet som viser at Petterson fekk Nordisk råds litteraturpris i 2009 for Jeg forbanner tidens elv. På golvet står diplomet for Doblougprisen 2016, og to solide bokhandlarprisar får tene som bokstøtter. Mellom bokhyllene finst biletkunst, mellom anna som bevis på at forfattaren to gonger har motteke Kritikarprisen.

Sine eigne bøker, på norsk og andre språk, har han stuva vekk i eit lite siderom. Bøkene som i metervis fyller diktarstova, er for det meste biografiar. På skrivebordet ligg ein liten Mac med kvitt tastatur og to små høgtalarar. Saman med ordbøker på norsk og andre språk står Det gamle testamentet og Nytestamentet på engelsk. Og ein tru kopi i miniatyr av ein grønlandsk kajakk, som ein skulptur å sjå.

Like bak stolen, det er berre å strekkje ut handa, står gitaren. Ein svart, låg vedomn og ein elomn syter for at det er leveleg også når kulda bit.

– Du skriv om å miste seg sjølv. Er det noko du er redd for eller noko du ønskjer?

– Å kunne miste seg sjølv er også ein måte å vere heil på. Når du blir heilt borte, blir heile deg borte. Då har du på eit vis kurert denne splittinga, men kanskje du sjølv gjekk med i dragsuget. Når Arvid Jansen ikkje klarer matche mange situasjonar han står i, er det verre enn døden. Han mistar seg sjølv, den han er, den han kunne ha vore. Det er lemmen som opnar seg under beina på deg, og du fyk ned. Både Arvid Jansen og eg har kjent den ekstreme redsla for kva som skjer viss lemmen opnar seg.

– Kva er det som har gjort familieband og familiekonflikt til hovudtemaet ditt?

– Jævlig rart, det der. Heilt til eg var relativt vaksen har eg alltid sagt at eg hadde ein innmari ålreit barndom. Men slik var det ikkje da. Foreldra mine burde ikkje vore gifte, det var to verder som ikkje møttest. Vi ungane blei sterkt prega av det.

Likevel er eg ikkje så sikker på at det kjem frå korleis familieforholda mine var. Kanskje meir frå det eg var redd for som liten, og så dramatiserer eg det. Svært mykje som står i debutboka mi, har faktisk ikkje skjedd, men det må jo komme ein stad ifrå. Kjensler som enno ikkje er ordlagde, vil eg tru.

– Er det ei uuttala eller udefinert sorg som utgjer den raude tråden gjennom forfattarskapet ditt? Noko frå fortida som ligg og gneg?

– Det er eit eller anna der, kanskje derfor blir desse bøkene «blå». Eg var «blå» lenge før folka mine døydde i Scandinavia Star-brannen, alt som tenåring.

Sorga kan vere det eg følte fordi eg i ungdomsåra ikkje høyrde til verda, men var mykje aleine på rommet mitt og las og las. Men samtidig hadde eg ei fysisk kjensle av å høyre til i familien, i arbeidarklassen. Akkurat det saknar eg ekstremt, men no ville jo foreldra mine vore døde, same kva.