Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det var litteraturhistorisk sus over dei seks som benka seg på scena i Litteraturhuset i Bergen torsdag i førre veke. Kva tid hovudpersonane i det som blei kalla Profil-krinsen sist var samla i det offentlege rom, veit knapt nokon. No sat dei der, Jan Erik Vold, Espen Haavardsholm, Einar Økland, Liv Køltzow, Dag Solstad og Paal-Helge Haugen. Tor Obrestad skulle òg ha vore der, men måtte melde avbod.

Veteranane frå det som er omtala både som kupp og revolusjon, er ikkje blitt yngre med åra, og minnet ikkje betre. Dei hugsar ikkje heilt den same soga og har ikkje lenger klart for seg kven som var med og ikkje var med da dei på Blindern i 1965–1966 overtok studenttidsskriftet Filologen og gjorde det om til det unglitterære tidsskriftet Profil.

Usemje om opphavet

Tidlegare har fleire profilistar nytta mildare ord om overtakinga, men under samtalen i Litteraturhuset var det ingen som protesterte da samtaleleiar Alf van der Hagen brukte ordet kupp. Det er elles symptomatisk at skapingsmyten van der Hagen serverte, straks blei imøtegått av fleire av deltakarane.

Full semje om opphavet blir det vel aldri, men sjølv har eg mest sans for Espen Haavardsholms versjon: Dag Solstad, som av omsyn til mor si – ho ville at han skulle bli lærar, noko han aldri hadde tenkt å bli – studerte pedagogikk, oppsøkte Haavardsholm, som da studerte idéhistorie. Solstad hadde fått ei dårleg melding av debutboka si, novellesamlinga Spiraler. Som alle debutantar ville han straks bli berømt, men han innsåg at det ville ikkje bli så lett. Så skal følgjande replikkveksling ha funne stad:

Solstad: – Dette landet er så håplaust og leidd av så mange dumme menneske. Vi må lage eit tidsskrift.

Haavardsholm: – Slikt krev mykje arbeid.

Solstad: – Vi treng ikkje lage eit nytt, vi kan berre kuppe eit som alt finst.

Solstad gjorde ikkje teikn til å protestere på Haavardsholms skapingshistorie, og heller ikkje dei andre i panelet lét til å ha alvorlege innvendingar. Kven som var med da ein liten delegasjon troppa opp i redaksjonslokalet til Filologen, og i kva for ordelag redaktøren blei beden om å overlate plassen til dei unge diktarspirene, er litt mindre klart. Men Leif Stavik, som seinare blei programsekretær i NRK, skal ha gitt frå seg nøklane utan kamp.

Stavik har òg hevda at det på førehand hadde vore fleire møte om overtakinga. Men dette tek jo heilt glansen og dramatikken av historia, og er ikkje noko dei seks i panelet rippar opp i.

Ein mannsbastion

Elles minner Jan Erik Vold om noko som har vore lite framme: at det dei gjorde i Profil, skjedde i fleire land på den tida – det gamle litteratursynet stod for fall.

Vold meiner sjølv at han ikkje var med på den uvennlege (?) overtakinga, men det er elles brei semje om at han var den sentrale personen i det nye tidsskriftmiljøet. Han hadde skriverøynsle frå Dagbladet, han hadde redigert to antologiar om Johan Borgen og Tarjei Vesaas, han visste litt om produksjon av bøker og tidsskrift og han kjente den litterære institusjonen.

– Jan Erik var vår store helt, slår Haavardsholm fast.

Profil-redaksjonen var ein mannsbastion, sjølv om Liv Køltzow, Kate Næss og etter kvart Eldrid Lunden svevde på utsida. Førstnemnde, som i 1966 gifta seg med Haavardsholm, seier at det ikkje fall henne inn at ho skulle vere medlem av redaksjonen. Van der Hagen vender seg til Økland med spørsmålet: «Kvifor var de berre menn?»

Og han får til unnvikande svar: «Du kan ikkje spørje ein mann kvifor han er mann!» Så legg han til: «Vi ville ikkje halde damene utanfor; vi såg dei berre ikkje.»

Køltzow ville gjerne bli sett, og ho fortel korleis ho i førstninga gjorde seg til i skriftstykka sine med gammalmodig språk og idiotiske metaforar i staden for å lytte seg fram til si eiga stemme. Men, legg ho til: «Det var utruleg fint for meg å komme inn i denne gjengen på Blindern. Utan hadde nok vegen min til skrivinga blitt mykje lengre.

Også for Dag Solstad var Profil-miljøet eit universitet.

– Eg bidrog lite, men saug til meg alt. Eg må ha vore den som hadde størst utbyte av å vere med. Alle dei andre var så sjølvstendige at dei trong ikkje Profil.

Så var han mektig imponert over Paal-Helge Haugen, som sat «på bondelandet oppe i Setesdal» og abonnerte på eit avansert internasjonalt tidsskrift. Da han nemnde dette for Kjell Heggelund ved eit høve, fekk han tørt til svar: «Har du ikkje høyrt om Postverket?»

For Haugen kjentest det heilt naturleg å søkje impulsar i avantgardistiske miljø, det låg i tida. Dessutan hadde han ein sterk trong til å distansere seg frå tradisjonane han voks opp i. Han var bestemt på at han aldri i livet ville skrive eit stev. Men da «den storarta songaren» Kirsten Bråten Berg for nokre år sidan «sat på han» eit heilt år, kunne han ikkje seie nei.

Mykje usemje

Fleire av karane var odelsgutar, Obrestad, Økland og Haugen, men alle gjekk på universitetet. Ikkje for å bli akademikarar, studia var venstrehandsarbeid, men for å skaffe seg eit levebrød til dei kunne leve av diktinga. Straks dei fekk pengar til å finansiere lediggang, braut dei opp frå universitetet, fortel Økland, som sjølv tok embetseksamen i psykologi

Dei som trur at Profil-gruppa var eit einskapleg kollegium, må tru om att. Dessutan var dei fleire enn den vesle gjengen som utgjorde redaksjonen. Haugen minner om da antologien Åtte fra Bergen kom i 1969. Det var eit stort løft, meiner han.

Felles for dei i Profil-redaksjonen var ein viss porsjon sjølvtillit, i alle høve på den mannlege sida, draumen om å bli forfattar og drive med litterære eksperiment og ønsket om å irritere borgarskapet – især André Bjerke og Odd Eidem, som hadde arrangert ei offentleg rettssak mot modernismen. Men når van der Hagen lurer på om dei hadde felles det dei var mot meir enn det dei var for, blir han møtt av eit nærast unisont «Nei!».

– Skal ein markere seg mot det som har vore, må ein ta på seg ei maske som kan verke i overkant stridig og sjølvgod, forklarar Haugen.

Men ulike, og usamde, det var dei.

– Vi var sjølvstendige, knudrete individualistar og krangla bestandig. Men publikum skjønte ikkje kor ulike vi var, dei kalla oss berre patentmodernistar, seier Økland.

Andre omtala dei som ein litterær motorsykkelgjeng som opererte på utsida av det etablerte.

– Det var det som var så gøy, vi lærte så mykje av kvarande, legg Haavardsholm til.

– Vi opplevde ingen sjangergrenser då vi snakka saman, legg Haugen til.

– Om vi skreiv lyrikk eller prosa, var det ulike sider av same sak.

– Vi var berre like i den forstand at ingen av oss likna på Bjørnson, kjem det med glimt i auga frå Vold.

Økland finn grunn til å nemne at somme av dei hadde ikkje berre borgarskapet å slåst mot. Nynorskforfattarane måtte også stange mot ein eigen front, for nynorskingane tolte ikkje konfliktar som den mellom borgarskapet og modernistar. Dei såg annleis på korleis det sømde seg å ha ein ekte norsk litteratur. Somt av det Paal-Helge Haugen skreiv, især haikudikta og den eksperimentelle romanen Anne, blei sett på som avvik.

Makt

Når samtalen kjem inn på makt, er det rørande semje mellom dei seks. Dei har aldri søkt makt, ingen av dei blei kulturredaktør, forlagssjef eller professor.

– Vi var ikkje ute etter posisjonar, ingen gjorde karriere, vi ville berre skrive gode bøker og tene pengar, seier ein.

Dei andre nikkar.

Rett nok var somme av dei i (korte) periodar bokmeldarar i dei største hovudstadsavisene og redaktørar eller redaksjonssekretærar i ymse tidsskrift, men det var visst ikkje så viktig. At fleire blei sentrale forlagskonsulentar og sat i ei rad råd og utval, er det ingen som nemner. Kanskje søkte dei ikkje makt, men kulturell makt hadde dei, samla sett.

Er det ufint å minne om ein replikk Dag Solstad skal ha late falle på slutten av sekstitalet? «Det er ingen som kommer til å bety noe i norsk litteratur heretter, hvis de ikke er godkjent av oss.»

Påfallande nok sneia samtalen aldri innom korleis denne «godkjenningsordninga» blei praktisert. Det er jo eit faktum at somme av profilistane i kritikarrolla kunne vere nådelause mot forfattarkollegaer som ikkje heldt den ideologiske stien sin rein, eller som tillét seg å skrive slik dei alltid hadde gjort. Solstad & co. var aktørar i ein kamp om det rette litteratursynet og nytta ikkje silkehanskar.

Usemje i Profil-redaksjonen fanst frå første nummer av tidsskriftet. Dei diskuterte om dei skulle ha ein leiarartikkel, men kunne ikkje bli samde. Så skreiv Tor Obrestad ein artikkel som «tradisjonalisten» Økland tok – og visstnok framleis tek – sterk avstand frå. Det gjaldt særleg ei setning om modernismen og «levande litteratur». Haugen insisterer på at han aldri heilt har forstått det Obrestad skreiv der, og meiner det trengst eit seminar for å skjøne kva som ligg i formuleringa.

Køltzow kjem Obrestad til unnsetning:

– Greitt, den eine setninga var uklar, men elles var denne leiaren og dei seinare tydelege nok.

– Ein leiarartikkel er ikkje så viktig heller. Herregud! sukkar Solstad.

Kvifor fekk Profil eit så kort liv, undrar van der Hagen. Redaksjonsmiljøet byrja sprekke opp alt kring 1967–1968. Vold veit svaret: Dei tre nynorskingane skulle starte eit tidsskrift på Samlaget.

– Vi kom aldri lenger enn til eit namneforslag, Hermetica, fortel Haugen.

Forlagssjefen var for, men styret sa nei.

Har Profil sett spor etter seg, vil samtaleleiaren vite.

– På ein måte held Profil fram som ein skuggeinstitusjon ved at alle i redaksjonen skriv svært gode bøker, svarar Paal-Helge Haugen, til unisone bifallsnikk.

– I Profil-miljøet lærte vi korleis ting kunne løysast på ulike måtar. Denne skuggeinstitusjonen eksisterer den dag i dag.

– Ein forfattarskule, supplerer Køltzow.

Gullalder

Kva er så arven etter Profil?

Haugen set ord på det:

– Arven etter Profil er bra forfattarar som held fram med å skrive ulike og bra bøker, også eksperimentelle bøker.

– Det er fordi ingen av oss er snobbar, vi har berre jobba for kvalitet, supplerer Haavardsholm.

Han har sjølvbiletet på stell.

Økland minner om at ein direkte etterrakst er det fagpolitiske arbeidet, som mellom anna resulterte i opprettinga av Norsk Forfattersentrum.

Men er Profil overvurdert?

Dag Solstad meiner at mange av artiklane i tidsskriftet ikkje var spesielt gode. Men det som står der, betydde ein heil del der og da.

– Profil er ei indre erfaring, meiner Liv Køltzow.

Ei stemme der framme:

– Det var ein gullalder, og han er forbi.

Kven var det som sa det?