Dette er sjette og siste del i serien om sjølvmord.

I eit par dagar etter sjølvmordet hans rakk eg å vera av den oppfatninga at far min måtte ha fått for dårleg helsehjelp. Eg ville skrive ein klage. Vi i familien måtte få erstatning. Det måtte bli stadfesta, svart på kvitt, at vilkårleg og overdriven medisinering hadde gjort han til misbrukar, noko som i sin tur øydela tenkjeevna hans og kosta han livet.

Fagre ord

Hausten 2020 la den dåverande regjeringa fram ein «handlingsplan for forebygging av selvmord 2020–2025», og skreiv: «Med den innføres en nullvisjon for selvmord i Norge. Det er en forpliktelse til å jobbe ut fra at vi ikke har noen å miste.»

Her ligg ein openberr parallell til nullvisjonen for dødsfall i trafikken. Denne er ikkje særleg kontroversiell, så vidt eg veit. Men faktorane som fører til trafikkulykker, er lettare å identifisere og ta tak i enn dei svært samansette årsakene til sjølvmord. Ein nullvisjon kan likevel høyrast ut som eit fint prosjekt, men langt frå alle fagfolk er overtydde om at eit så «hårete» mål er ein god idé. Anders Malkomsen og Carl Tollef Solberg skreiv ein kronikk om dette seinast i februar i år, under tittelen «Det er altfor mange urealistiske forventninger til psykiatrien».

Eit av hovudpoenga deira er at dødsfall som kjem av «vanlege» sjukdommar, stort sett blir aksepterte utan nemneverdig protest – alle veit jo at visse somatiske lidingar er kroniske og/eller døyelege. Dødsfall i psykiatrien, derimot, blir omtala som «katastrofar» og som resultat av «systemsvikt». Kvifor er det slik?

Tårer

Som etterlaten etter sjølvmord, utan anna enn lekmannskunnskap om fenomenet, opplevde eg det som frigjerande å lesa desse refleksjonane frå to ekspertar. Dei sette fingeren på noko eg har tenkt ganske mykje på.

Augeopnaren for min del var ein episode berre dagar etter at far døydde. Då spurde ei av dei tilsette ved den distriktspsykiatriske klinikken han var knytt til den siste tida, om ho kunne få koma på vitjing. Ho ville snakke med familien.

Farfar min, som nyleg hadde mist det einaste barnet sitt, stelte til eit sedvanleg kaffiselskap i stova si, dekte bordet pent som alltid. Inn kom ei ung kvinne, overlækjar på avdelinga der far hadde hatt fleire opphald av ulik lengd – alle vel å merke frivillige, med løyve til å koma og gå som han ville.

«Kva er berre 'ein dårleg periode' eller ei høgst naturleg sorg, og kva er faktisk depresjon?»

Ho snakka om nettopp dette, det frivillige ved handsaminga. Kor mykje som skal til før folk kan tvingast, om dei ikkje vil. Ho svara på spørsmåla våre om medisinering òg, vurderingane som låg bak forsøka med ulike medisinar og dosar. Ho snakka om røynslene ho hadde hatt med far som ein venleg, humoristisk og djupt plaga mann. «Men at det går som det gjorde her», sa ho, «er naturlegvis det verste som kan skje, og det vi framfor alt prøver å unngå».

Deretter byrja ho gråte.

Det var tårene hennar som avvæpna meg. Det personlege engasjementet. Det ansvaret ho kjende på, for dødsfallet til ein mann som slett ikkje var innlagd då han døydde.

Skulle eg gå til sak mot ho? Var det hennar feil at far min tok livet sitt?

Normalitet og sjukdom

Eg meiner ikkje å seia at «systemet» aldri sviktar. I desse dagar går til dømes diskusjonen om dei enorme kutta i sengeplassar, altså langtidsplassar, i psykiatrien dei siste 30 åra – ein viktig og riktig diskusjon.

Noko anna eg trur det trengst eit kontinuerleg søkjelys på, er bruken av såkalla psykofarmaka, ei samlenemning for alle lækjemiddel som blir nytta i handsaminga av psykiske lidingar.

Fars primære diagnose var depresjon. Det er liten tvil om at det i vår tid har skjedd store endringar, for det meste til det betre, i samfunnet si forståing av depresjon. Det ein kallar depresjonskjensle, kjenneteikna av nedstemd sinnstilstand, tap av interesser og glede, trøyttleik og redusert energi, er framleis per definisjon ein normaltilstand, altså ikkje ein sjukdom. Men sjukdommen depresjon har vorte vanlegare og vanlegare, spesielt dei lette og middels alvorlege variantane. Ifylgje WHO utgjer depresjon 4,4 prosent av den totale, globale sjukdomsbyrda.

Éi openberr årsak til auken er at det no, spesielt i vår del av verda, finst behandlingstilbod som ikkje fanst før. Dimed blir depresjonar fanga opp i statistikken, der dei før i stor grad gjekk under radaren.

Men har vi òg eit anna syn på kva som er unormalt, kva som er «sjukdom», no enn før? Har oppfatninga av den normale variasjonsbreidda i kjenslelivet vårt vorte innsnevra? Kva er berre «ein dårleg periode» eller ei høgst naturleg sorg, og kva er faktisk depresjon? Når bør dei psykiatriske hjula eventuelt setjast i rørsle? Ikkje minst: Kor dårleg må sinnstilstanden vera før ulike former for samtaleterapi bør supplerast med potensielt svært vanedannande lækjemiddel?

Slik kan ein dåre spørja.

Tvingande naudsynt

Den depresjonen far min utvikla, var så djup at det nok kunne forsvarast ut frå medisinske vurderingar å prøve med ulike medisinar. Men når det endelege utfallet blir det dei fleste vil tenkje på som det verst moglege, altså døden, er det ikkje urimeleg å spørja seg korleis det ville ha gått om han ikkje hadde ete ei einaste pille. I praksis fekk han, gjennom fem, seks år med sjukdom, utskrive minst 20 forskjellige medikament i ulike underkategoriar som for meg er like ulne – antidepressiv, antipsykotika, stemningsstabiliserande medisinar, angstdempande medisinar, sovemiddel… Så skaffa han seg òg mykje under bordet, naturlegvis, for han vart jo i praksis narkoman. At misbruket verka dramatisk inn på dei kognitive funksjonane hans, er eg sikker på.

Ei interessant oppdaging: Journalane dokumenterer korleis fleire av dei tilsette han møtte i psykiatrien, forsøkjer å seia til han at medisinane åleine ikkje er nok, at skal han koma seg på beina att, må han ta grep i livet. Han må gjera noko ned det destruktive ekteskapet sitt, han må byrja vera sosial igjen, han må drive litt fysisk aktivitet.

Han berre gjer det ikkje.

Han sluker piller, men møter knapt nok opp til avtalte samtaler. Han driv i si eiga destruktive retning – mot katastrofen, ville eg før ha sagt.

Men viljen er vel framleis fri, om han no er aldri så sløva? Kan ein tvinge nokon til å ta vare på helsa si, til å bli frisk og glad? Som Malkomsen og Solberg skriv: «Mengden av tvang og overbehandling som må til for å kunne innfri en nullvisjon om psykiatriske dødsfall, er trolig langt over det samfunnet egentlig ønsker.»

Vi må aldri gje opp, naturlegvis, heller ikkje dei det tilsynelatande ikkje finst von for. Men det er ikkje det same som at nokon naudsynlegvis må vera «skuldige», dei gongene det til slutt går gale.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.

Alle delane i serien finn du her.