Erlend Skjetne skriv ein serie om sjølvmord. Dette er del to av seks. Heile serien finn du her.

Eg har brukt å tenkje på far min som ein intelligent mann. Tankar om å avslutte det heile kan han nok ha hatt lenge før han døydde, fordi det meste av livet hans var prega av langvarige konfliktar og store påkjenningar. Men det var særleg dei fem, seks siste åra at denne ideen rykte svært nær og vart noko han både snakka om og utforska gjennom meir eller mindre medvitne handlingar.

Kor intelligent – eller rasjonelt, etisk, logisk – det er å ta livet sitt, har det opp gjennom soga funnest ulike meiningar om.

Å øydeleggje verda

Ut frå fars eigne førestillingar var han opplagt på bærtur. Han var ein overtydd kristen, og i kristendommen, som i dei fleste religionar, har det gjengse standpunktet vore at sjølvmord og sjølvmordsforsøk er moralsk forkasteleg. Allereie Augustin konstaterte dette, med referanse til det femte bodet. Det står jo berre: «Du skal ikkje slå i hel.»

Sidan det ikkje er spesifisert at dette gjeld nesten din, må det òg gjelde deg sjølv. Seinare kom reglar som at ein sjølvmordar ikkje kunne få ei kristen gravferd, og somme stader har mynda kunna konfiskere eigedelane til både sjølvmordaren og familien hans.

Den franske sosiologen Émile Durkheim konkluderte i ein velkjend studie med at sjølvmord er vanlegare mellom protestantar enn mellom katolikkar – ei sanning som framleis er gyldig, om enn med unntak i visse land. Han trudde det hadde å gjera med at mange av retningane innan protestantismen i større grad enn katolisismen opnar for ei slags fri, personleg undersøking av åndelege emne.

Også katolikkane – som tradisjonelt har definert sjølvmord temmeleg smalt for å unngå det problematiske ved at Jesus i ein viss forstand kan seiast å ha teke sitt eige liv – er heldigvis meir tolerante i dag. Dei slår no fast i katekismen sin at alvorleg mental liding kan redusere det personlege ansvaret ein sjølvmordar har, og at det trass alt finst von for sjela til ein sjølvmordar.

Synet til den katolske filosofen og lekteologen G.K. Chesterton, med klåre parallellar til den jødiske filosofen Maimonides, har nok likevel vore seigliva: Idet ein tek livet sitt, øydelegg ein ikkje berre seg sjølv, men heile verda med det same. Sjølvmordaren er likesæl andsynes livet og skaparverket, og kva synd kan vera større?

Det einaste problemet

Vel å merke kan ein våge seg langt utom teologien og likevel finne variantar av dette negative synet på sjølvmord. Kant, oppteken av mennesket som eit mål og ikkje eit middel, meinte at ein som vurderer sjølvmord, bør spørja seg om denne handlinga går i hop med ideen om mennesket som eit mål i seg sjølv. Det ein gjer, bør òg kunne «universaliserast», altså gjerast av alle andre, og ein kan ikkje godt hevde at alle bør ta livet sitt.

Eller, det kan ein jo for så vidt. Albert Camus byrjar det kjende essayet sitt om Sisyfos-myten med ein mykje sitert påstand: at sjølvmordet er «det einaste i sanning seriøse filosofiske problemet». Det vil då seia at alle i det minste bør drøfte spørsmålet med seg sjølv: Bør eller bør eg ikkje ta livet mitt?

«'Sjølvmordet er ei permanent løysing på eit mellombels problem', seier eit velbrukt uttrykk.»

Andre har argumentert meir naturvitskapleg: Hobbes hevdar – og det er vanskeleg å vera usamd – at det intuitivt rasjonelle for eit menneske er å frykte døden og vilja vera lykkeleg. Dimed blir sjølvmordet irrasjonelt og umoralsk, eit brot med naturlovene.

Om ein påpeiker at sjølvmordaren gjennom handlinga si utslettar ei stor liding, kan det innvendast at lidinga ofte vil bli desto større for dei etterlatne. Far min hevda mange gonger at vi alle kom til få det betre utan han, men det er ingen tvil om at sjølvmordet hans i realiteten auka summen av miserable kjensler i verda.

Ei løysing?

Når alt dette er sagt, kan ein bli ein smule matt av filosofien. Det blir mange teoretiske øvingar, fjerne frå røynda, utgreiingar som kanskje jamvel bidreg til å tåkeleggje sanninga om kva eit sjølvmord som oftast er.

For igjen å bruke far som døme kan det saktens hende at han midt i sjukdommen fann ein augneblink til å kontemplere over sjølvmordet som filosofisk problem. Men kanskje heller ikkje meir. Eg veit ikkje kva tankar som rasa gjennom hovudet hans då han klatra over rekkverket på ferja, med kroppen full av angstdempande og antidepressive medikament. Han var kanskje sikker i saka si, eller kanskje vog han enno for og imot, kanskje kunne vågemotet enno ha svikta. Men eg tviler på at han tenkte: Er dette det moralsk riktige å gjera, ut frå Augustin, Kant, Hobbes?

«Sjølvmordet er ei permanent løysing på eit mellombels problem», seier eit velbrukt uttrykk. Men premissen, at det dreier seg om ei «løysing», er kanskje feil. Legg ein til grunn at sjølvmordaren som regel har ei alvorleg psykisk liding, kan ein heller sjå på sjølvmordet som eit symptom, og symptomet på ein sjukdom er like lite eit val som det er ei løysing.

Å leva, å vilja

Så finst òg ein filosof som Schopenhauer, som tok til motmæle mot dei som kallar sjølvmord ei form for feigskap. Ei kjend line, i mi eiga omsetjing: «Sjølvmordaren vil livet, han er berre misnøgd med vilkåra i det, slik dei har vorte han til del.»

Det å igjen koma trekkjande med «viljen», kan verke som eit steg attende. Men for Schopenhauer handla det kanskje mest om å skjøna sjølvmordet som ei menneskeleg handling trass alt, driven av livskrafta vi ber i oss: «Nettopp fordi sjølvmordaren ikkje kan slutte å vilja, sluttar han å leva.» Schopenhauer føretrekte riktig nok askesen, der mennesket nektar seg sjølv alle gode i livet, framfor den fornektinga av liding som skjer gjennom sjølvmordet.

Einskilde går endå lenger, som Auschwitz-overlevaren Jean Améry. Han såg på sjølvmordet som ein slags optimal fridom, fjern frå alle trivialitetar i det framandgjorde kvardagslivet vårt. Då han i 1978 tok sitt eige liv, må det altså ha vore ein siger.

Om far vart fri då han hoppa i fjorden, veit eg ikkje. Det heiter seg at eit menneske som lenge har grubla på å ta livet sitt, for så til å slutt å bestemme seg for det, kan oppleva avgjerda som ein stor lette, ei slags fridomskjensle. Men den kjensla vil eg neppe nokon gong kunne skjøna fullt ut, heldigvis. Også eg kan føle meg fri når eg står på eit ferjedekk med vinden i håret – så går eg inn att i salongen.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.
Framhald neste veke.

Heile serien finn du her.