Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

«Gjestfridommen vår har sine grenser: Enten så signerer dei ei militæravtale med Den tyrkiske republikken i Nord-Kypros, eller så drar dei», skal den tyrkisk-kypriotiske utanriksministeren ha sagt om FN i oktober i fjor, ifølge Hürriyet og andre tyrkiske aviser. «Vi gir det ein månad. Det er ikkje den gresk-kypriotiske regjeringa som skal godkjenne FN-oppdraget i nord. Det er vi.» Tidsfristen for det påståtte ultimatumet hadde gått ut, men det var umogleg å finne nyhendesaker som følgde det opp. Ikkje før eg omsider møtte styrkesjefen i den fredsbevarande FN-styrken på Kypros, generalmajor Ingrid Gjerde, fann eg nokon som i det minste kjende saka eg viste til. Ho sa at det ikkje stemde heilt, det med tidsfristen, at det hadde vore ei slags misforståing, men at det var sant at nordkypriotane hadde gitt uttrykk for at noko måtte skje.

Nesten samstundes som eg vitja FN-basen inne i buffersona, den såkalla dødsona mellom sør og nord, stod leiaren av FN-styrken på Kypros, Colin Stewart, framfor Tryggingsrådet i New York og sa: «Eg er ekstremt uroa for at sjansen for ei semje, altså ei oppskrift på ei ny samanslåing av øya som er akseptabel for båe sider, er i ferd med å svinne og snart ikkje vil vere tilgjengeleg lenger.» Også president i EU-parlamentet Roberta Metsola prata i Kypros-forumet. Ho sa at Europa ikkje kan bli heilt så lenge Kypros er splitta. Ho meinte at den einaste vegen framover er å få på plass ein eins og suveren europeisk stat, i tråd med Tryggingsrådets resolusjonar. Men Ersin Tatar, «presidenten» på Nord-Kypros, vil forståeleg nok ha ei tostatsløysing, for det er vanskeleg å sjå for seg at ikkje ei ny samanslåing av øya vil svekke interessene til minoriteten i nord. Får ein ikkje ein tostatsløysing, har ikkje Den tyrkiske republikken på Nord-Kypros (TRNC) anna val enn å knytte seg nærare Tyrkia, seier Tatar, og det er vel korkje i USAs eller EUs interesse? Ei tostatsløysing kjem ikkje på tale, seier «Vesten». Det ville bli som å seie til andre ekspansjonistiske statar at det berre er å okkupere eit land lenge nok, så blir det omsider ditt, og då kan du gjere som du vil med det.

Det finst ein sterk sekulær opposisjon i Nord-Kypros, mot den konservative og Tyrkia-orienterte regjeringa til Tatar, som ikkje nødvendigvis vil ha tostatsløysing. Dei er tyrkisk-kypriotar som for all del ikkje vil at Nord-Kypros skal bli meir tyrkisk. Medan eg var i FN-leiren, arrangerte dei demonstrasjonar i Famagusta, ikkje langt frå Othello-tårnet, som ein reaksjon på at den øvste religiøse leiaren i TRNC hadde gått ut og sagt at når ein mann vil ligge med kona si, har ho alltid ei plikt til å gi han det han vil ha. Dagen etter demonstrasjonen åt eg pistasjis utanfor den største mellomalderbygningen i byen, vis-a-vis Othello-tårnet. Eg såg på hola etter skulpturane som hadde blitt hakka bort då bygningen bytte namn frå Sankt-Nicholas-katedralen til Lala Mustafa Pasha-moskeen. Eg dekte håret og gjekk inn, og tenkte at nettopp dette er greia med arkitekturhistorie rundt Middelhavet: Overalt ser ein korleis bygningar med eit lett byte av teiknsystem skiftar funksjon, idet dei skifter hender mellom førkristeleg, kristeleg, islamsk, militært og sekulært, på eit vis som får historier om stormakters framvekst og fall til å sjå meir ut som ein runddans enn ei rett linje frå ei fortid mot ei framtid.

Inne i buffersona ligg ruinane av Varosha, ein gong eit av Europas mest glamorøse turistmål.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Det er ikkje krig, men det er ikkje heilt fred heller, på denne øya som i enkelte sirklar blir kalla «diplomatgravplassen». Her har periodevis vore ekte von om snarleg forsoning, mellom anna i åra før den såkalla Annan-avtalen blei avvist av gresk-kypriotane i 2004 – noko som for alltid vil gi nordkypriotane eit godt poeng når dei seier at det ikkje er dei som har vore det største problemet. Nytt håp blomstra igjen, fram mot 2017, då Espen Barth Eide leia forhandlingane som skulle kollapse på eit møte i fjella over Genève. Det var første feilen, slik eg ser det. Dei burde vite betre enn å legge fredsforhandlingar til fjellheimar i Sveits. Alle veit at Alpane er ein plass for samanbrot. Den europeiske litterære kanonen er ei kavalkade av sjuke og nevrotiske folk som surrar det til for seg der oppe i den tynne lufta.

Tidlegare same veke, før Famagusta og skjelpadda, etter Elefteria og Dmitryane og appelsinen i Persefonis-gata, hadde eg rusla opp gågata frå gjestehuset i Nicosia – Europas siste splitta hovudstad – med kofferten på slep, forbi tavernabord dekte med gyros, frappe og mastika, til grenseovergangen. Der viste eg først passet mitt til ei gresk-kypriotisk kvinne, før eg gjekk om lag tjue meter til ein ny grensekontroll og viste passet til ei tyrkisk-kypriotisk kvinne. Det kjendest overraskande absurd å krysse denne grensa – ei grense eg hadde blitt fortalt ikkje var ei ekte landegrense – til fots, gjennom det som blir kalla buffersona, den grøne linja, eller dødsona. Ute på andre sida var det verkeleg ei anna verd, ei påtakeleg mykje kulare ei. Her lukta kaffien og maten sterkare, meir grumsete, og mannfolka såg ut som murvegger, i skarp kontrast til dei anstendige småtassane på andre sida. Dette tenkte eg, vel vitande om at eg i hovudet no bevegde meg farleg nær ein slags gamaldags seksualisert orientalisme. Men ber over med meg, sa eg til meg sjølv, eg har eit poeng, trur eg. Ein gong hadde eg lufta ein teori om at det finst eit gresk kulturelt mindreverdskompleks i møte med det tyrkiske, for ei gruppe mektige grekarar og hellasdyrkarar. Eg sa: «Er ikkje dette det store tabuet: At grekarar eigentleg ikkje føler seg som arvtakarar av dei gamle grekarane, og ser med sjalusi over på Istanbul, der den moderne kulturen ber si eiga historie med ei meir elegant sjølvfølge, utan at alt er fabla til via vesteuropeiske auge og fantasiar om naken kvit marmor og folk i toga?» Teorien blei avvist med eit så forpint agg at eg følte eg var inne på noko.

Likevel hadde eg ikkje venta at skiljet ved grenseovergangen skulle vere så hardt, eller så openbart etnisk. Eg hadde heller ikkje venta at grensa skulle vere såpass konsekvensiell at eg med ein gong eg hadde passert, fekk ei tekstmelding frå Telia om at eg hadde forlate EU og måtte betale for surfinga deretter. Meldinga opna med «Velkommen til Tyrkia!», sjølv om ingen andre land enn Tyrkia anerkjenner republikken som tyrkisk. Eit enormt tyrkisk flagg, mange fotballbaner stort, var måla inn i fjellsida nord for sentrum. Eg fann ein minibuss som skulle til Famagusta. Trass i det eg hadde blitt førespegla i sør, tok han ikkje euro. Vi køyrde austover, forbi eit skinnande nytt moskékompleks med skular og idrettsanlegg. Moskeen minte i uttrykk litt om den russisk-ortodokse kyrkja i Limassol, i kjensla av å ha blitt bygd kjapt, med politisk motiverte donasjonar frå folk langt vekke. Sør på Kypros har ein sin eigen lokale versjon av den islamofobe «Great Replacement»-konspirasjonsteorien. Ein meiner å sjå at Tyrkia oppmodar tyrkarar om å bu og arbeide på Kypros, som del av ei gradvis demografisk overtaking av øya – noko som nok til dels hender, for effektiv propaganda baserer seg sjeldan på ingenting. Den mest øydeleggjande forvrenginga av røynda er ikkje den som direkte lyg, men den som vender merksemda mot feil fakta og får desse realitetane til å vege tyngre enn naudsynt. Er ikkje det essensen i kulturkrigane: at kranglane botnar mindre i kva som er godt og rett og sant, enn i nøyaktig kor stort eit gitt problem eigentleg er? Ein diskuterer proporsjonalitet ved å samanlikne eple og appelsinar: Ein spør om valdtekt av kvinner er eit større eller eit mindre problem enn at gutar føler seg verdilause og fell ut av skulen – som om ikkje begge problema er rotne frukter av same sure jordsmonnet.

Eg hadde tilfeldigvis på meg Viking-fjellstøvlane mine då eg kryssa grensa, eit par sko som har hatt gjesteroller i tekstar som denne før. I 2016 spelte dei ei birolle i eit essay eg skreiv basert på intervju med ein ytterleggåande høgreorientert Anders Behring Breivik-fan i Brooklyn. Han meinte at nordeuropeiske kvinner var skuld i det han såg som ei strategisk islamisering av Europa, ein konspirasjon som nytta Europas veikskap – kulturell sjølvpisking, kulturrelativisme og amok feminisme – til å øydelegge Vesten. Han hadde òg vore viktig i dei liksomironiske internettkampanjane som fekk Trump vald. Sidan den gong hadde skoa vore mange plassar, også utan meg, på utlån til ein briljant ven frå New Zealand, då ho reiste med forskingsskip til Arktis. Og no var dei her, gjennomvåte av alt uvêret, trass i Gore-Tex-en som i så mange år hadde vore ei trufast kjelde til kulturell arroganse, når eg gjekk tørrføtt der andre trippa rundt pyttane.

Då eg kom fram til hotellet nord for Famagusta, sette eg dei til tørk på verandaen, og der blei dei ståande nokre netter, til eg tok dei inn, og ein liten skrekkfilm utspelte seg: Om lag tjue brune insekt datt ut av skoa og ned på golvet og kravla i alle retningar. Eg knuste dei med sengeteppet og stappa skoa i ein plastpose og heiv dei inn i minibaren. Seinare beskreiv eg insekta til resepsjonisten. Ho tilkalla ei dame i dress som sa med stort alvor at dette ikkje var noko som brukte å hende, men at det høyrdest ut som om eit kull med flygande kakerlakkar hadde klekt i skoa, og at eg nok ikkje burde pakke dei med meg i kofferten. «Det er mogleg at dei kan bli eit problem», sa ho. «Dei blir skikkelig svære.» Eg følte meg litt fascistisk då eg kasta skoa i søppelet før eg reiste. Eg tenkte på liket til Desdemona som ligg att i the bed she hath contaminated, og på korleis retorikken om sivilisatorisk undergang som følge av kulturrelativistiske knefall til islamisme hadde eskalert noko heilt infernalsk heime i Noreg i åra fram til han blei punktert i hovudstraumen i 2011, av eit blodbad.

Eg leigde sykkel ved inngangen til Varosha, «spøkelsesbyen», den mest postapokalyptiske staden eg nokon gong har sett. Tidleg på 1970-talet var denne bydelen sør i Famagusta eit av verdas hottaste turistmål, ein plass der Birgitte Bardot og Elizabeth Taylor ferierte. Men då Tyrkia invaderte i 1974, flykta gresk-kypriotane som budde her, nesten over natta. Sidan den gong har Varosha stått tom, gjerda inne i den FN-kontrollerte buffersona, medan vinden har knust alt av glas, og tre og buskar har grodd fram gjennom golv og tak. Ingen bur her, men provoserande nok for dei som ein gong eigde desse hotella og høghusa, har Nord-Kypros opna byen for ein slags turisme. Ein kan sykle eller gå til fots her inne på dagtid, mellom uthola suvenirbutikkar og smadra trafikklys, og sjå at det framleis er her dei ligg, dei finaste strendene på heile øya. Eg møtte nesten ingen inne i Varosha, men i det som ein gong må ha vore handlegata, såg eg fire små mannfolk som også hadde leigd sykkel. Det var noko med måten dei såg seg rundt på, som gav meg ei kjensle av at dei hadde vore barn her i lag, og at dei no var tilbake for å sjå på det som var att. Det såg ikkje ut som om dei kvapsete beina deira hadde trødd pedalar på minst førti år – likevel vingla dei av stad mellom ruinane, turistar i sin eigen misere.

I forkant av reisa hadde eg altså avtalt eit møte med generalmajor Ingrid Gjerde, styrkesjefen i den fredsbevarande FN-styrken på Kypros, den andre norske kvinna som har hatt denne jobben. «Kall meg berre Dorothea», skreiv løytnanten som arrangerte det heile over e-post. Sympatisk, men også litt keisamt, for eg hadde aldri hatt høve til å kalle nokon løytnant før. Først no hadde eg sett den fine etymologien: lieu tenant, den som er på plassen til den andre, eller den som held staden for ein annan. «Now art thou my lieutenant?», kviskra eg skuffa til meg sjølv, med ei linje frå Othello. Vi hadde misforstått kvarandre, løytnant Dorothea og eg. Ho hadde ordna det slik at taxien min kunne køyre inn gjennom FN-sperringane og fram til leiren der ho og generalmajoren arbeidde, men eg hadde forstått det slik at gjestar ikkje hadde lov til å køyre inn, og at nokon difor skulle hente meg ved grensa. Dermed byrja eg berre å gå langs landevegen inne i buffersona, etter å ha gitt passet mitt frå meg til ein soldat som hadde meg på gjestelista, i ei luke ved passeringa. Eg peila meg vestover, hadde lite anna å manøvrere etter, for dette området er berre ein utflytande flekk på kartet. Etter å ha surra rundt i eit øydeland av buskas og asfalt ei stund, kom ein patruljebil og plukka meg opp og køyrde meg til hovudkvarteret, mykje lenger inne i dødsona enn eg hadde forventa.

Folka eg møtte i FN-leiren, kjende på eit stort formidlingsansvar. Dei var tydeleg oppriktig engasjerte i å hjelpe meg med prosjektet mitt, for å spreie merksemd om denne frosne konflikten som verda ser ut til å ha mista interessa for. Dei gav meg bøker og avisutklipp der dei sjølve blei kritiserte, viste meg kart og sitat av både gresk-kypriotiske og tyrkisk-kypriotiske politikarar. Ingrid Gjerde, blond og solbrun og lys i blikket, kledd i beige kamuflasje og seriøse boots, gav meg sjenerøst av tida si. Vi prata og drakk kaffi i eit rom tapetsert med kart. Ho sa at det var lett å halde seg upartisk i dette arbeidet, fordi det var enkelt å sjå båe sider av saka. Ho sa òg at det på mange vis hadde vore lettare å arbeide i til dømes Afghanistan enn her, for her blei alt dei gjorde, straks politisert. Ein kunne ikkje gjere noko som helst utan samstundes å tenke på korleis media ville spinne det. Om dei måtte stoppe ei kjerre som bevegde seg ulovleg inne i buffersona, kunne det stå i avisa neste dag at ein væpna FN-styrke hadde trua ein uskuldig bonde. Gjerde såg ikkje bort frå at FN-styrken kunne komme til å trekke seg ut i løpet av dei neste åra. Status quo kunne i alle høve ikkje halde fram uendeleg. Og kanskje ville det gå greitt om FN ein dag trekte seg ut. Kanskje ville det faktisk føre til at partane blei tvinga til å finne ut av det.

– Det er ingen løyndom at vi diskuterer kva slags forskjell vi eigentleg utgjer, og kva som vil skje om vi trekker oss ut. Gjer vi det, kan det verkeleg eksplodere. Det er ein enorm militær kapasitet på øya, og det går aldri 24 timar utan spente hendingar i buffersona, ofte utløyste av noko lite, seier ho.

– Ein kan tenke seg at ein bagatell antenner situasjonen. I beste fall kan ein håpe på at ein får nye vitale politikarar som ser mot framtida, og som saman vil bygge ein føderasjon. I verste fall får vi ein væpna konflikt der Tyrkia eller Hellas eller begge går inn. Eg trur uansett at om vi i løpet av eit par år framleis ikkje ser ein tydeleg vilje og framdrift, så må vi prøve noko anna.

Enn så lenge var det mest effektive ein kunne gjere, å legge til rette for gode samtaler mellom partane og å sørge for fri flyt av varer, tenester, personar og kapital over grensa, slik at øya i det minste som ein økonomi og ein arbeidsmarknad kunne bli noko som minte om integrert. Elles var det viktig å arbeide med tilsynelatande mindre ting, som pensum i skulane, for å få fjerna propaganda frå lærebøkene. Eg fekk sitte på med resepsjonisten då eg forlét FN-leiren. Ho hadde to tvillingar som då dei fortalde klassekameratane at foreldra deira jobba i FN, hadde fått høyre at dei var forrædarar, fordi foreldra deira prata med den andre sida. Ho verka like oppgitt på Kypros sine vegner som alle andre eg prata med.

– Kjenslemessig er ikkje dette Europa. Dette er Midtausten. Og i Midtausten er forrædar det verste ein kan vere, sa ein svartsynt diplomat eg møtte i skuggen av muren som splittar gamlebyen i Nicosia.

Slik han såg det, blei alt berre verre og verre på øya, medan håpet om forsoning mellom dei to sidene blei mindre og mindre realistisk. Han sa at den største tabben ein hadde gjort i fredsforhandlingane, var å berre fokusere på styresmaktene, ikkje på folk flest. Det var eit skjebnesvangert feilsteg, meinte han. Ein burde ha byrja med folket. Han meinte at dei skulle ha gjort som dei gjorde i Sør-Afrika etter apartheid og i Chile etter militærdiktaturet til Pinochet, sett ned ein Truth and Reconciliation Commission (TRC), ein sanningskommisjon.

TRC-ar blir brukte av overgangsregjeringar i situasjonar der omfanget av overgrepa til den førre regjeringa blir vurderte som for omfattande for rettssystemet. I staden for ein vanleg rettsprosess set ein saman ei gruppe respekterte personar som skal dokumentere og anerkjenne det som råka folk då nabo slåst mot nabo, eller makta tok for seg. TRC-ar er tufta på ei overtyding om at det å få fortelje forteljinga si, og at forteljinga blir høyrd og offisielt anerkjend, i seg sjølv har ein terapeutisk effekt – både for dei krenkte og dei skuldige, og for samfunnet i heilskap. Ein TRC dokumenterer og set fokus på folks erfaringar, ofte uavhengig av om forteljingane dei fortel, ville stått seg som prov i ein rettssal. Kommisjonane er altså ei institusjonalisert form for tru på den terapeutiske krafta i narrativ, som suspenderer autoriteten til rettssystemet i tilgivingas namn, for å komme seg vidare. For å tilgi, men ikkje for å gløyme. Problemet blir sjølvsagt at risikoen for heksejakter og justismord aukar idet ein løfter spørsmål om skuld ut av rettssystemet, fordi prinsippet om at folk er uskuldige inntil det motsette er bevist, kan settast til side. Men det i seg sjølv er ikkje eit godt nok argument for ikkje å nedsette TRC-ar der ingenting anna er mogleg. For uansett kor prinsipielt ein ser på det, så er det mykje grufullt som skjer i verda som rettssystema korkje kan eller vil hanskast med, og desse tinga forsvinn jo ikkje, berre fordi dei ikkje kan bli beviste eller tilfredsstillande straffa. Dette har alltid vore og vil for alltid vere eit massivt filosofisk og moralsk problem som ikkje kan løysast ein gong for alle med einauga prinsipp om rettsgyldigheit. Det er nettopp desse paradoksa ein TRC freistar manøvrere, for å la eit land eller ei gruppe bevege seg vidare etter hendingar der mange i folket har lidd store traume.

Det finst eit teaterstykke som dramatiserer fordelane og ulempene med TRC-logikkens tru på den terapeutiske krafta i historieforteljing: Death and The Maiden, skrive av Ariel Dorfman i 1991, same året som at den chilenske National Commission for Truth and Reconciliation Report blei publisert. Stykket er ein tragedie av den gamle, greske, beksvarte sorten. Det handlar om Paulina, Geraldo og Roberto. Geraldo er nettopp blitt utnemnd til å sitte i den chilenske TRC-kommisjonen når han får motorstopp på vegen og blir plukka opp av den gode samaritanen Roberto. Geraldo tar med Roberto heim. Der ventar kona hans, Paulina. I røysta til Roberto meiner Paulina å kjenne att mannen som valdtok og torturerte henne då ho var halden til fange hos militæret. Paulina tar lova i eigne hender, bind fast den påståtte valdtektsmannen og freistar tvinge han til å tilstå. Ho seier at alt ho vil ha, er ei tilståing. Ho vil ha røynda. Spørsmålet er om vi trur på at orda hans ville vere nok for henne. Det trur ikkje eigentleg Geraldo, sjølv om han, i kraft av å vere medlem av kommisjonen, skal ha tru på historieforteljingas lækjande evner. Han er òg advokat, og står slik med ein fot i kommisjonens logikk og ein annan i jussens. Han trur at ho vil ha blod, og at den utanforrettslege rettsprosessen hennar er vald avla av vald, som vil avle meir vald. Avla av seg sjølv, fødd av seg sjølv. Ein sit att med eit tidlaust tragisk problem, som – så vidt eg kan forstå – ingen nokon gong, nokon stad, har løyst.

I Afrika lækjer tida sår, sa den Tussi-aktige kjelda som ikkje ville bli identifisert. Der kan ein gå inn i kjølvatnet av grufulle hendingar og stole på at tida faktisk vil hjelpe, sa han. Men ikkje på Kypros. Her er tida salt i såret. Fordi ingen tok tak i kjenslene til folk etter 1974, fordi dette ikkje blei hanska med som det det eigentleg er, som ein emosjonell konflikt, ikkje ein rasjonell konflikt, rigga ein det dårleg til. Ovanfrå-og-ned-fred, der to fyrar på toppen tar kvarandre i handa, funkar ikkje, sa han. Ein får ikkje trickle down-fred. Det burde ein ha forstått, men det gjorde ein ikkje. Difor er svært få her i stand til å tenke at kanskje den andre sida også er offer. Med en TRC kunne ein sagt «Eg leid, men du leid òg» og «Eg blei valdteken, og bror din blei drepen». Men det skjedde ikkje. Å gjere den slags arbeid er ikkje del av vårt mandat.

Same veka som denne teksten står på trykk, blir det kjent at Ingrid Gjerde har fått ny jobb som stabssjef i det norske forsvaret. Ho forlèt altså den fjerne, frosne konflikten på Kypros og kjem heim til eit norsk forsvar som har blikket retta mot ein nær, varm krig. Ho kjem heim til eit forsvar som kjem til å få mykje meir pengar å rutte med dei neste åra enn det dei har hatt, og mykje meir merksemd frå befolkninga. Etter leiinga si uthola New Public Management-handtering av varslingssaker om overgrep og mobbing soldatar imellom, kan ein sjå for seg at dei vil ha godt av å få inn ein stabssjef som kjem rett frå ein konflikt der ein kvar dag blir mint om kor intimt forholdet kan vere mellom storpolitikk og éin-til-éin-aggresjonar, og kor lett retorikken frå den eine sfæren blør over i den andre. Tenk berre på den store løgna om at alt er lov i krig og kjærleik. Eg reiste til Kypros med ei overveldande kjensle av korleis storpolitiske hendingar eltar i oss, formar oss, også i dagleglivet og i sjølvforståinga, ofte djupare enn vi trur. Dei autoritære vendingane infiltrerer språka våre, påverkar korleis vi tolkar våre eigne omstende, både som private idiotar og som borgarar. «Du er kanskje ikkje interessert i krig, men krig er interessert i deg», som Trotskij skal ha sagt. Krigar byrjar alltid før dei byrjar, og dei byrjar alltid med demoniserande retorikk om ein meir eller mindre reell fiende og blir legitimerte gjennom han. Alle store konfliktar har ei litteraturhistorie. Alle krigar byrjar og sluttar i språket.

Framhald neste veke