Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I boka Jødenes historie i Europa. Fra den spanske inkvisisjonen til mellomkrigstiden, som kjem ut i desse dagar, skildrar den pensjonerte historieprofessoren tilværet til jødane i Europa dei siste 400­–500 åra. Ikkje berre som ei lidingshistorie, men også som ei tid med fornying og framsteg på ei rad felt, frå kunst og kultur til naturvitskap og andre samfunnsområde, der jødar har stått i fremste rekkje. I det perspektivet peikar han på kor stort tapet ville vore om jødeutryddinga hadde komme eit halvt hundreår tidlegare.

Einhart Lorenz kom til verda i eit område som blei polsk i 1945. Han kom i krigens siste fase med barnetransport til det som blei Aust-Tyskland, for så å hamne i Vest-Berlin. 11–12 år gammal hadde han opplevd tre ulike statssystem – det nazistiske, det kommunistiske DDR og det demokratisk BRD. Han har skrive mykje om jødane og deira historie, men er sjølv ikkje jøde.

– På bakgrunn av alle fakta du legg fram i boka di, ligg det nær å tenkje at holocaust ikkje burde vore noko stort sjokk for fleire av landa i Europa – især Polen, Romania og Ukraina – men at jødeutryddinga kom som kulminasjonen av det som hadde fått utvikle seg i desse landa i mellomkrigstida?

– Så absolutt kan det ikkje seiast. Antisemittismen var sterk i dei områda, men ikkje så sterk at han nødvendigvis ville føre til holocaust. Det fanst òg motkrefter som prøvde å halde fast ved toleranse og det medmenneskelege. At sivilisasjonen skulle bryte saman, hadde vel ingen kunna føresjå, men umenneskeleggjeringa av jødane var kommen ganske langt i delar av samfunnet.

I ei rad europeiske land, ikkje minst i Aust-Europa, fanst eit potensial til å gjere jødar til annanrangs borgarar eller ein sterk motivasjon for å få jødane ut av nasjonalstaten. I Tyskland nådde dette ein brutalitet som eg trur knapt nokon tenkte seg på førehand. Dei som beundra Hitlers jødepolitikk, såg nok føre seg tvungen utvandring eller deportasjon, til dømes til Madagaskar, med det innebar ikkje den industrielle utryddinga. Det skremmande er at så mange var med på dette.

Kyrkja og akademiske elitar

– Jøderetorikken nazistane nytta, hadde ei lang forhistorie?

– Ja, han kan i alle høve førast tilbake til Luther. Og på katolsk side fanst det geistlege som kalla jødane for skadedyr. Mykje ligg òg i nasjonalstatskonstruksjonen, at ein ønskjer etnisk og religiøs einskap. Det var ei drivkraft til å fjerne jødar frå det offentlege, undertrykkje dei og heller ikkje ta imot dei som innvandrarar. Framandfrykt er også eit utslag av dette, slik vi i dag til dømes ser det mot muslimar.

På slutten av 1800-talet var antisemittismen langt sterkare i Frankrike og Austerrike enn i Tyskland. Kva som likevel førte til den uhyggelege utviklinga fram mot holocaust, forklarar Lorenz mellom anna med langtidsverknaden av det som blei førebudd i keisarriket: Militære og folk i dei prestisjetunge akademiske yrka – lærar, lege, apotekar, veterinær, jurist, prest – med sin sosiale prestisje spreidde antisemittismen over heile landet. Bonderørsla bidrog også.

– Viktig er likeins at tyskarane tapte første verdskrigen. Militæret og den gamle eliten gjekk fri frå ansvar. Sosialdemokratiet, som hadde fleire jødiske politikarar, blei klandra, Versaillestraktaten blei framstilt som noko jødane stod bak, og samansverjingsteoriar blømde. Især den nasjonalsosialistiske massepropagandaen og indoktrineringa gjennom skulen, masseorganisasjonar, media og film hadde mykje å seie.

– Kyrkja, både den katolske og den protestantiske, og studentane og den akademiske eliten i mange europeiske land har mykje å svare for når det gjeld antisemittisme?

– Også handelsstanden, som kalla alt dei mislikte for «jødisk», til dømes fagrørsla. Men dei intellektuelle elitane og embetsverket har spela ei enorm rolle i Tyskland. Arbeidsløyse, til dømes, blei framstilt som resultatet av jødiske finansspekulasjonar. Nye, moderne vitskapsgreiner og kunstretningar blei også kalla «jødiske», i motsetning til «det nasjonale» og «tradisjonen».

Ikkje berre antisemittisme

– Du ser historia til jødane som ein spegel på Europas evne, eller manglande evne, til toleranse. Kva er dommen din?

– Mangel på toleranse og openheit, manglande nestekjærleik, ein farleg lydnadskultur, hangen til med stor autoritet å definere ut nokre som «dei andre».

– Korleis forklarar du at ei folkegruppe har vore hata i nær 2000 år?

– Den utsegna er for absolutt. Som eg skriv i boka, opplevde jødane periodar med konstruktivt samliv som dei til og med sjølve har kjent som «gylne tider». Jødane hadde stundom større fridom enn andre. I statar med liveigenskap og krigsteneste var dei i mange tilfelle fritekne frå dette. Dei hadde indre sjølvstyre og domsmakt og naut godt av stor mobilitet. Somme land verdsette jødar høgt på grunn av kunnskapane deira. I boka prøver eg å differensiere skildringane av jødane som ei evig forfølgd gruppe. Jødisk historie er ikkje berre antisemittismens historie, det finst også mange solidaritetsteikn.

– Er det ikkje likevel slik at du knapt finn ein periode då jødane ikkje blir forfølgde og trakasserte i eitt eller fleire europeiske land?

– Jo, hat og negative utslag av antisemittisme finst i grunnen heile tida, ein eller fleire stader. Men vi har også mange døme på at den jødiske folkesetnaden er blitt helst velkommen som ein vinst, til dømes i Polen på 1200- og 1300-talet.

– Der jødane blei godt mottekne, handla det vel ofte om at ein stat eller by trong pengane og kompetansen deira?

– Det er rett nok, men ikkje heile biletet. Så har styresmaktene stundom også nytta jødane som «lynavleiarar» for å få bort merksemda frå seg sjølve, eller fordi dei på andre vis trong å manipulere offentlegheita. Dette endra seg mykje då dei såkalla austjødane kom i store mengder frå 1880-talet, lutfattige og utan eignelutar. Av den politiske høgresida blei dei omtala som grashoppesvermar og det som verre var. Ein klar parallell til flyktningane i dagens Europa.

Tapt potensial

– Kan vi seie at jødane har levd eit liv på andre sin nåde?

– I periodar, ja. Dei kunne bli utviste frå ein by eller eit land og var altså avhengige av herskarens nåde. Dette endra seg med demokratisering og like rettar. Det store fleirtalet av jødane identifiserte seg med nasjonalstatane og bidrog til å utvikle dei. Dei blei pionerar i organisasjonar, i kulturlivet, i det økonomiske og vitskaplege livet. Det er desse sidene av historia til jødane som har stått sentralt i mitt arbeid. Ikkje minst for å gjere tydeleg potensialet Europa har tapt på grunn av holocaust.

– Theodor Herzl, sionismens «far», skildra i Jødestaten korleis det nye landet til jødane i Palestina skulle bli. Kor mykje har dagens Israel til felles med den jødestaten Herzl såg føre seg?

– Ingen ting. Herzl ville ha eit Israel der jødar og arabarar levde saman i fred. Før holocaust budde dei jødane som alt hadde etablert seg i Palestina, side om side med palestinarane.

– Er det noko i den lange lidingshistoria til jødane som kan forklare dagens israelske busetjingspolitikk på okkupert land?

– Det er eit altfor komplekst spørsmål å svare på. Får eg leve nokre år til, så skal eg svare på det i ei ny bok. Men då må eg få ork og styrke til å setje meg grundig inn i holocaust og følgjene av katastrofen.