Fugleperspektiv

I slutten av september heldt eg foredrag på kulturinstitusjonen Alliance Française i Oslo. Styret hadde spurt om eg kunne kome for å snakke om fuglar. Eg føreslo å ta utgangspunkt i diktsamlinga Oiseaux (på norsk Fugler) av den franskspråklege poeten Saint-John Perse, som fekk Nobelprisen i litteratur i 1960. Linjer frå desse dikta, som eg lærte delar av utanåt for lenge sidan, melder seg stundom i minnet i den faglege omgangen med fuglar, som gjenklang eller visjonar.

I dikt nummer II skriv Saint-John Perse: «Fuglen, båret lettere enn halm på sitt hule skjelett og sine ‘luftsekker’ til den ypperste flukt, utfordret alt man visste om aerodynamikk» (til norsk ved Lars Tore M. Håvardsholm).

Flyg lenge og langt

I forsamlinga sat ein pensjonert fugleinteressert ingeniør med mange spørsmål. Blant anna dette, som han oppglødd stilte fleire gonger: Men korleis klarer dei å flyge så lenge og så langt? At spørsmålet og undringa kom frå ein ingeniør den kvelden i 2024, lydde som ei stadfesting av verset frå 1962. Som levande vesen – det vil seie ikkje maskinar – med spesielle tilpassingar til flukt, vil fuglar aldri slutte å utfordre forstanden vår.

Men det gjev også meining å sjå på fuglekroppen med ingeniørauge. Fuglar i alle slekter og former flyg og trekkjer. Har du sett nøye på korleis småfuglar – sporvar, finkar, songarar eller trastar – rører seg i lufta? Fluktlinjene deira er ikkje vassrette, men bølgjande. Den sprettande flyginga deira (bounding flight på engelsk) kjem av at dei vekslar mellom flaksande faser og faser der vengjene sit tett inntil kroppen. Det er framleis eit ope spørsmål om denne flygemåten har evolvert som ein måte å spare energi på. Gjæser, ender og mange vassfuglar på si side flaksar utan stans når dei skal røre seg framover i lufta. Rovfuglar og albatrossar strekkjer ut dei lange vengjene sine og lèt seg bere av termiske oppvindar.

«Før evna til å flyge oppstod, på ein måte og tidspunkt som framleis er omdiskutert, bidrog fjører til å halde dinosaurar varme.»

Flukt

Medan den glidande flukta til ørnar eller storkar minner om motorlause seglfly, er flaksande flyging ein av dei mest energikrevjande, men også – for dei som meistrar det – mest effektive måtane å røre seg på. Metoden kan samanliknast med motorisert flyging. Muskulaturen, blod- og respirasjonssystemet er motoren, kroppsfasongen er skroget, og næringa er drivstoffet. Som jordbundne pattedyr vil vi aldri slutte å «beundr[e] fuglens ‘pneumatikk’ for evnen til å øke forbrenningen – hele hulromssystemet som følger blodløpets forgreininger til ryggvirvler og fingerledd», slik Perse fortetta skriv i dikt nummer II i Fugler.

Alle fuglane vi lever med på jordkloden i dag, nedstammar i sitt mangfald frå dinosaurar. Alle flygedyktige fuglar, det vil seie nærmast alle dei cirka 11.000 artane som lever i dag (utanom eit sekstital), har sams tilpassingar til flyging: hole, men sterke bein, slik at kroppen er lett og lèt luft sirkulere effektivt, ein utvekst på brystbeinet der dei sterke flygemusklane har feste. I tillegg kjem kroppsdelar som genererer løft og skyvekraft: vengjene, vengje- og halefjørene. Løft er krafta som motset seg vekt, og skyvekraft den som gjer at ein gjenstand kan røre seg framover.

Dette biletet av eit andeskjelett syner godt ei tilpassing til flukt hjå fuglar: utveksten på brystbeinet der ein sterk flygemuskulatur kan sitje.

«Holromssystemet»

Talet på hole bein varierer frå art til art. Beina til pingvinar, som i løpet av evolusjonen har mista evna til å flyge til fordel for dykking, er alle fylte med merg og dermed tyngre. Når det gjeld fjørene, oppstod dei i si enklaste form hjå dinosaurar for 250 millionar år sidan, då som små røyr. Gjennom lange tidsstrekk utvikla dei seg til dei strukturane vi ser hjå nolevande fuglar. Før evna til å flyge oppstod, på ein måte og eit tidspunkt som framleis er omdiskutert (oppstod det éin gong eller fleire? og når?), bidrog fjører til å halde dinosaurar varme. Dei brukte dei også sannsynlegvis som kamuflasje og i kurtise.

«Holromssystemet» til flygande fuglar inneber både hole bein og luftsekker. Dei er poser som kjem i tillegg til lungene, ligg fordelte over mykje av kroppen og kommuniserer med dei hole beina. Luftsekksystemet og musklane som kontrollerer kvar sekk, syter for at fersk luft kontinuerleg vert køyrd gjennom lungene, i motsetnad til det som skjer hjå pattedyr, der luft går inn og ut som tidevatn. Dette gjer respirasjon særs effektiv hjå fuglar.

Dei har også skyhøg forbrenning, med stort spenn mellom små og store artar. Til samanlikning ligg snittet for eit friskt menneske i kviletilstand mellom 25 og 30 kcal per kilo per dag. Hjå ei svane på om lag 9 kg, ligg det kring 50. Hjå ein sporvefalk (ein liten amerikansk falkeart) på 110 gram vert det cirka tre gonger så mykje. Rekorden har kolibriar, som i stillstand kan ha ei forbrenning på kring 1500 kcal per kilo per dag. Tala er noko misvisande, ettersom ein kolibri veg langt mindre enn eit kilo.

Raudkolibri

Arten raudkolibri, som har vore studert i målingar av forbrenning, veg i snitt 3,5 gram. Ei forbrenning på 1600 kcal per kilo per dag i kviletilstand inneber at ein raudkolibri, som i flukt slår med vengjene fleire titals gonger i sekundet, i praksis må ete mellom halvannan og tre gonger si eiga vekt i nektar og insekt kvar dag. På dagtid har han ein puls på 1200 hjarteslag i minuttet og må ta til seg mat kvart tiande minutt.

Denne forteljinga får ein ny dimensjon når det syner seg at raudkolibrien er ein trekkfugl, med ei trekkrute på over 6000 kilometer, som tek han mellom overvintringskvartera i Mexico og hekkeområdet i Alaska, to gonger i året.

Naid Mubalegh

Naid Mubalegh har bakgrunn i evolusjonsbiologi og arbeider som forskar, omsetjar og lærar.