Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I Los Angeles skal ho ta imot ein Æres-Oscar for sin livslange innsats for filmkunsten, overlevert av Cate Blanchett. Og i mars blir det reprise på den årlege Oscar-gallaen. Medan venner spør kva ho skal ha på seg, tenkjer ho heile tida på det ho skal seie.

– Eg skal seie noko som er utruleg viktig, og eg må finne den beste måten å gjere det på. Talen skal handle om den tida vi lever i, om at vi har mista trua på at vi har eit ansvar for flyktningar og menneske som lever under forferdelege vilkår. Korleis kunst og kultur meir og meir blir borte, ikkje minst i Amerika, trass i at nettopp kunsten og kunstnarane har eit stadig større ansvar for å påverke utviklinga i positiv retning.

Meldinga om tildelinga kom på ei tid då ho kjende seg einsam.

– Mannen min har Alzheimer, eg trudde ikkje eg betydde noko og berre var ein nobody. Brått såg eg at eg var nokon, at eg har gjort noko. Og nobody kan eg ikkje vere, eg er jo privilegert, har alt. Men det var stort å få den telefonen akkurat då. 

– I boka Livslinjer seier du: «Sett meg på en scene. Der er det ingen som kan true meg.» Korleis skal vi forstå dette?

– Eg har sosial angst. Eg er ikkje så flink til å snakke. Eller; eg trur at folk ikkje vil høyre meg snakke. Det er sant! Eg kan halde talar, spele skodespel eller vere historieforteljar. Eg er svært glad for å ha det yrket eg har, at eg kan leve med kjenslene mine, at eg kan skrive. Det er der eg torer vere Liv. Etter at eg blei berømt, kan eg vere Liv Ullmann ei stund, men det er ikkje eg. Eg trivst best når eg får gjere yrket mitt, slik eg føler og kjenner. Privat kjenner eg at om eg sit for lenge i eit selskap, burde eg ha gått fordi eg verkar uinteressant. Heldigvis har eg mange venner, og dei kjenner meg som Liv.

– Kven er det eg snakkar med no?

– Liv. Men om du vil heim til meg, eller denne samtalen varar meir enn ein time, då tenkjer eg at no er eg Liv Ullmann. Liv kan halde på ei stund. No byrja samtalen vår så fint ved at du synte meg eit bilete frå ei førti år gammal innspeling for Fjernsynsteateret, og at vi begge høyrer dårleg. Då kom vi ned på eit menneskeleg plan, det gjer ein ikkje alltid.

Turné i USA

Liv, som ho altså må heite i dette intervjuet, har ikkje vore heime i Noreg på eit halvt år på grunn av korona og mannen som er sjuk i heimen deira, i utkanten av Boston. På det viset er livet hennar blitt sterkt avgrensa, men ho kan ta turar inn til Boston og altså ei sjeldsynt reise til Noreg og dei næraste. No er ho her for å feire jul med barn og barneborn og vere saman med venner. 

Ho fortel òg at sceneframsyninga Liv, der ho samtalar med Tom Remlov om livet og karrieren sin, etter ein vellykka noregsturné no er invitert til å turnere i USA. Og det er dei begge klare for. Samstundes arbeider ein japansk dokumentarist med ein dokumentarfilm om henne.

– Korleis nyttar du tida no?

– Eg les mykje og lyttar til musikk.

– Får du framleis tilsendt manus?

– Heile tida. Stort sett er det ikkje noko eg bryr meg om. Men no har eg nettopp snakka med ein manusforfattar om eit prosjekt som høyrest fantastisk ut, og som eit norsk selskap vil produsere. Det har med demens å gjere, og i den filmen har eg verkeleg lyst til å medverke. 

– Kjem det rette tilbodet, er du altså framleis klar?

– Ja, men det er ikkje slik at eg sit og ventar. Eg har lyst til å vere historieforteljar, og eg vil så gjerne skrive, men eg veit at det finst hindringar no. Når eg les den nye boka til Linn, som eg beundrar så enormt, tenkjer eg at det er kanskje slik ein skal skrive, ikkje slik som eg gjer.

– Du har di unike røyst, du har din måte å skrive på. La dottera di og alle andre forfattarar skrive slik dei vil. Du må skrive på ditt vis og ikkje la deg stoppe av slike tankar.

– Ja, eg skal skrive ei tredje bok.

– Linn er ein strålande forfattar, men den førre romanen hennar, De urolige, gjorde meg litt vondt. Eg treng ikkje gå inn på det no, for ho har kunna leggje bak seg ting som sikkert har vore vanskelege for henne òg. Slik eg har lagt bak meg noko av det ho skreiv – dels på grunn av dei mange telefonsamtalane vi har hatt det siste halvåret, dels fordi eg opplever den nye boka som sannare. Blir du dikta om, vil du gjerne at det skal likne på di eiga sanning. For meg var det vanskeleg å kjenne seg att i De urolige, men ikkje for henne. Og det godtek eg. Då og no.

I kontakt med kjenslene

– Har du andre planar du ønskjer å realisere?

– I dag trur eg ikkje lenger at eg maktar heile det store apparatet som ei filminnspeling krev. Men å skrive og å stå på scenen vil eg gjerne, der er eg jo ikkje sjenert. Då eg arbeidde på memoarboka Tidevann på 1980-talet, skreiv eg eit heilt skodespel om ein mann eg hadde levd med mange år tidlegare. Det finst i ei av øskjene i husværet mitt i New York, og eg skulle gjerne sett at det blei realisert på ein teaterscene.

Spør du Liv kven eller kva som har betydd mest for den kunstnarlege utviklinga hennar, er svaret at ho heile livet har vore i kontakt med kjenslene sine, og at ho kjenslemessig har vore svært engasjert. Sjølv om ho både skriv og snakkar analytisk om rollene og regioppgåvene sine, meiner ho at tilnærminga alltid har vore intuitiv. Til mange skodespelarars store frustrasjon ville Ingmar Bergman aldri forklare kva han tenkte eller meinte om den eine eller andre rolla, noko Liv godt kan forstå. Han visste det han visste, og det var nok.

– Kva av deg sjølv er det du gir når du står på scenen eller framfor kamera?

– Det eg trur på akkurat der og då.

– Finst det ei rolle du har ønskt deg i alle år, men aldri fekk?

– Ikkje det eg kan hugse. Det er ikkje så mykje rolla som tel, som dei du skal jobbe med, og kva rolla skal uttrykkje.

For Liv står Jan Troells filmar Utvandrerne (1971) og Innvandrerne (1972) framleis i ein eigen glans. Dei skildrar ei gruppe menneske frå svenske Småland som i 1849 utvandra til Amerika som følgje av armod og undertrykking i heimlandet.

Ikkje berre opna dei filmane for ein internasjonal karriere og gav henne Oscar-nominasjon og ein Golden Globe, men like viktig: I hovudrolla som Kristina Johansdotter fekk ho vere den kvinna ho hadde ønskt å vere, men aldri blei: Ho som lever i eit kjærleg samliv med den same mannen heile livet, får fleire born og bryr seg mest om familien.

Kanskje med tanke på kva ho har opplevd og kva ho har utretta alle desse åra, føyer Liv eit forsiktig «heldigvis» til historia om kva ho ikkje blei.

Sjenerøsiteten

No har norske Erik Poppe laga ein ny versjon av Utvandrerne, som får internasjonal førpremiere i Sverige 2. juledag og ordinær lansering 29. januar. Liv har sett han på ei privat framsyning.

– Ein utruleg film, som handlar om flyktningar. Før framsyninga tenkte eg at dette ville bli vanskeleg for meg, fordi nettopp dei to Troell-filmane er dei eg har brydd meg mest om. Og så ser eg filmen og får lyst til å gå fram til lerretet og kjærteikne Lisa Carlehed, som speler Kristina. Eg vil takke Erik Poppe, som ikkje har laga om igjen vår film, men ei historie om å vere flyktning i verda, og filmen er dagsaktuell. For kva anna enn flyktningar var dei, desse som forlét Sverige og Noreg på 1800-talet? Dei flykta ikkje frå krig, men frå naud og elende. Slik har dei det, mange av dei som no søkjer seg til rike Europa. Eg er så full av vørdnad for den filmen og trur folk i dag vil oppleve han som meir relevant fordi vi no har flyktningane så mykje tettare innpå oss.

– Du var Unicefs første kvinnelege Goodwill-ambassadør, og du var medstiftar av organisasjonen Women’s Refugee Commission. Kva har arbeidet for og med flyktningar betydd for deg?

– Enkelt fortalt: Den store, fantastiske sjenerøsiteten har eg møtt blant dei som ikkje hadde noko. Respekten for dei eldre, som du kan sjå i fattige landsbyar. At dei som har fem nøtter, gjerne gir dei til ein framand. Eg har så mange sterke minne. Lærdommen er at det finst ikkje noko som heiter «dei andre», møte med flyktningar har gitt meg dei rikaste opplevingane i livet, for dei har synt meg kor viktig det er å vere medmenneske. Naud er å ikkje ha eit val, og det gjeld ein svært stor del av verdas folk. Trur du at folk ville reise frå heim og hus berre fordi dei ønskjer seg masse pengar i eit anna land? Slik blir det framstilt. Og det er slett ikkje sant; dei reiser for å finne berging for borna sine.

– Har røynslene dine frå arbeidet for flyktningar endra deg som menneske?

– Det handlar ikkje om meg, men når du spør: Kanskje har eg i møte med desse menneska fått lov til å vere den Liv som eg er, dei har synt meg noko som eg ikkje visste. Der ligg alt som har med sjenerøsitet og vørdnad, det å vere delaktig og øm, å gjere. Kanskje har eg ikkje visst at eg lengta etter dette, men i desse leirane forstod eg det.

Engasjementet har ikkje teke slutt. Då ho fylte 80 år, vitja ho ein leir for spedalske på ei øy i Japan. Det slo henne at desse menneska, som hadde vore isolerte der sidan andre verdskrigen, ikkje var bitre i det heile teke. Ho møtte mellom anna ein blind, gammal mann som song og spelte munnspel og var «så ufatteleg full av livsmot».

– Det var ei påminning om at sjølv­-
opptekne meg med sosial angst lever eit godt liv. Det eg kan gjere for desse folka, er å fortelje om dei.

Å vere saman

– Synst du at du har fått nytta deg sjølv fullt ut på film og scene?

– Absolutt, ingen har stoppa meg. Det hadde vore morosamt å få spele i fleire norske filmar. Men eg fekk andre sjansar, som eg kanskje elles ikkje ville fått.

– Kva har vore den kunstnarlege draumen din?

– Å stå på ein scene og fortelje ei historie om å leve, medan det er heilt stille i salen og vi alle opplever å vere saman. For det er å vere kunstnar, å oppleve at akkurat no er vi saman om noko. Når ein står på scenen, går hjartet ditt frå slag til stille, slag til stille, og stilla mellom hjarteslaga deler vi alle saman.

– Kor ofte har du følt at du har opplevd slike augeblikk?

– Ikkje så ofte. Når eg filma med Ingmar, han var ein så flott tilskodar, stod ved sida av kameraet, og brått såg du at det skjedde. Ikkje ofte, men iblant. Som instruktør kunne eg stundom oppleve det med ein skodespelar, men nokså sjeldan. Til dømes når skodespelaren gjer noko heilt eige, som ikkje står i teksten, og du merkar at det blir rett. At det særleg skjedde med Ingmar, kom av at vi kjende kvarande så godt. Han visste jo at eg kjende han att, det var grunnen til at vi heldt fram med å jobbe saman.

– Kor viktig er denne attkjenninga?

– For meg er det vanskeleg å vere instruktør om ikkje skodespelaren skjønar attkjenninga. For det autoritære kan eg ikkje med, eg vil ikkje kommandere. Det beste samarbeidet eg har hatt, har vore med skodespelarar – Cate Blanchett især.

– Kva har vore drivkrafta di gjennom alle desse tiåra med kunstnarleg skaping?

– Eg veit ikkje heilt, men eg kjenner meg att i eit sitat frå Søren Kierkegaard, som går om lag slik: «Vi kommer til jorden med forseglede ordrer.» Det er viktig å leve, men vi kastar vekk tida på tull og tøys. Sjansen til å kunne forsøke igjen og igjen om det er noko du verkeleg vil, er drivkrafta mi.

Ei høgare meining

– Kva trur du på?

– Gud. Men ikkje som ein mann med skjegg. Derimot dette uendelege som er så mykje større enn alt det vi veit. Energi. Kraft. Med alt som skjer i naturen, er det opplagt for meg at det finst ei høgare meining. Men ikkje ei høgare makt.

– Då trur du kanskje heller ikkje at alt er over den dagen du sluttar å ande?

– Dette som er det einaste eg kjenner, er over. Men det ville vere merkeleg om ikkje energien i oss levde vidare i ei eller anna form. Vi ser jo kor uendeleg småe vi er på jorda. Skulle alt det vi har gjort, berre vere eit tilfelle på ein tilfeldig planet, spør ho seg.

– Eg har opplevd såkalla guddommeleg inngripen, og det trur eg mange har. Ingmar sa at han ville gi meg eit teikn etter at han var død. Natta etter gravferda hans kom ein fugl og sette seg på eit bord i rommet der eg låg. Så flaug han ut igjen og kom inn ein siste gong. Eg er ikkje i tvil om kven det var. Når eg døyr, skal eg vitje deg i skapnaden til ein raudstrupe.

Vi har samtala i over to timar. Men den kvinna som reiser seg for å rekkje reinseriet før dei stengjer, er framleis Liv. Ikkje Liv Ullmann. Sistnemnde var berre indirekte til stades.