Etter sju år med ysting på Dag og Tid-stølen skal vi no levera mjølk til meieriet. Osten har ikkje slått til dei siste åra og er for syrleg. Eg skjønar ikkje kvifor og må få hjelp av ein eller annan ystekjennar til neste år.

Men det er ei spanande utfordring å levera mjølk frå eit fjøs frå 1800-talet, med moderne krav til mjølkekvalitet og hygiene for å unngå bakteriar og sur mjølk.

At vi kan levera mjølk frå stølen, kan vi takka bøndene som lét seg inspirera av samvirkeideen og fekk til henteplikta. Om fjøset ditt ligg ytst på Senja, ved Mjøsstranda eller på flataste Jæren, hentar Tine i dag mjølka di til same pris –om du produserer minst 45 liter om dagen. Henteplikta er guds gåve til små mjølkebruk og stølar som ligg avsides til.

45 liter dagen, det høyrest lite ut når ei NRF-ku åleine lett mjølkar over 30 liter om du gjev henne nok kraftfôr. Men våre vestlandsk fjordfe-kyr mjølkar mindre. Ameline knappe 18 liter dagen og Symra rundt 15. Då manglar vi tolv liter for å innfri kravet. Berginga vert Tønlill, som Anders, stølsdrengen, har med seg frå heimegarden.

I tillegg til mange nok kyr treng vi mjølkekvote. Kvotesystemet er ei forteljing for seg. For å hindra overproduksjon fekk kvar gard i 1983 levera ei viss mengd mjølk til meieriet. Men ibuande lover fører til at byråkratiske ordningar utviklar uheldige sider, som at bønder som har slutta med mjølk, kan tena gode pengar på å leiga ut eller selja kvoten til andre bønder. Slik er kvotane no vortne ei eiga forretning. Høgst salspris får du for tida i Rogaland med over 20 kroner literen.

Vi får derimot leigd ein liten mjølkekvote av Gunnlaug Røthe. Ho driv gard på Voss med sju mjølkekyr i tillegg til arbeid i Norsk landbruksrådgjeving. Mjølkekvoten hennar er på 40.000 liter, og ho har i år kvote til overs sidan ei kvige mista kalven og ei ku døydde på fjellbeite i fjor.

Voss herad hadde hundrevis slike mjølkebruk for 50 år sidan. No er det Gunnlaug og nokre få til att av denne typen. Ho går nett i pluss på drifta, takk vera nedbetalte driftsbygningar og reiskapar. Betaling får ho i gleda av det daglege arbeidet med kyrne og kalvane.

Med både kyr og kvote kjøper vi ein brukt liten snedden 250-literstank frå Tine for 5000 kroner. Han er lett å plassera på ein tilhengjar etter at eldstebror min Arnfinn slår opp ei kasse rundt til vern mot sola. Det stod mange slike tankar rundt om på mindre mjølkebruk fram til 1980-talet. Dei høvde for ein gard med fem–seks kyr som mjølka 20–25 liter kvar i snitt. Dei siste åra har tankane vorte populære blant ølbryggarar, men no er det færre att av dei. Så har du planar om å driva støl med få nokre kyr, bør du sikra deg ein.

Tanken kjøler mjølka ned til 4 grader og har ein visp som går rundt for å gje rørsle i mjølka. Han er lett å vaska, ikkje minst med ein spyleslange som får kraft frå ein batteridrill.

Straum til tanken får vi frå solcellepanel som stølseigaren Bjørn installerer. I tillegg til å vera bonde er han sivilingeniør i fornybar energi og kan det meste om solcellepanel.

Til å kjøla ned mjølka treng vi 2,7 kWt i døgeret. Til å driva hjulvispen og halda mjølka kald på 4 grader døgeret gjennom, går det med 1–3 kWt, alt etter kor varmt det er ute. Totalt får vi eit dagleg forbruk på 3,7–5,7 kWt. Vi set difor opp to solcellepanel, som på ein god dag med ti timar sol vil gje 6 kWt.

Vi installerer to batteri med ein kapasitet på 6 kWt. Det er snautt, for sjølv om panela òg ladar når det er overskya, er effekten sterkt redusert. Men vi har aggregatet som driv mjølkemaskina i reserve og kan lada batteria samstundes. Og med all sola i sommar hadde vi nok solenergi til både tanken og varmeplata til ystekjelen.

Den 28. juni var det så buføring av dei tre kyrne og ein årskalv. Mjølking morgon og kveld. Mjølka rett på tanken, levering til Tine kvar tredje dag og ysting ein gong i veka. Fire geitekillingar, tre bukkar og ei geit var alt på plass. Dei to grisungane skulle vi henta til helga.

Alt var berre velstand. Både Ameline og Symra hadde kalva for vel 14 dagar sidan. Det var fjerde kalven til Ameline. Ho er mild og roleg, men litt for glad i mat og må passa seg for å ikkje verta for feit. Ho ættar frå den kjende Ulvestad-oksen frå Volda og har vore viktig i avlsarbeidet for å berga den gamle fjordferasen. Oksen var fødd i 1991 og var son av ei då 33 år gamal reinrasa fjordfeku.

Symra, fødd i 2018, er den andre kalven til Ameline. Faren til Symra, Kjell Bjarne, var avlsokse på Selheim i 2018 og kjem frå Vadheim i Sogn. Mor til Kjell Bjarne mjølka godt, samstundes som ho ikkje var for stor. Det siste er viktig for å sikra at fjordfea held seg som ein lett og nøysam kurase som ikkje treng så mykje fôr.

Kua til Anders, Tønlill, fødd i 2018, er ei lita NRF-ku som ikkje vart drektig i fjor, og som skal slaktast til hausten. Ho mjølkar 15 liter no på slutten av laktasjonen og har eit flott høgt jur som er lett å mjølka.

Det starta bra. Kyrne beita som dei skulle og gjekk fint på båsen. Etter kvart kom òg kalven inn i fjøset, når han vart trygg nok.

Men så var det dette celletalet. Altså talet på kvite blodceller og avslitne jurceller per millimeter mjølk. Mjølkebønder kan alt om dette, for høgt celletal inneber trekk i inntektene frå mjølka, i verste fall jurbetennelse og at den sjuke kua må kurerast med penicillin. Det vil igjen seia at ein må kasta mjølka frå kua i ti dagar – eit tap på fleire tusen kroner.

Kvar tredje kveld får mjølkebøndene ein SMS frå Tine med svar på prøvane frå siste levering: om bakterieinnhaldet i mjølka, feittprosenten, celletalet, proteininnhaldet, laktoseinnhaldet og nitrogeninnhaldet, som kan fortelja noko om utnyttinga av fôret, om mengda av frie feittsyrer, altså om det er fare for beisk smak på mjølka, og om frysepunktet for mjølka, som ein testar for å sjekka om ein har juksa og hatt i vatn.

Om prøvane er fine, får du eit elitemjølk­tillegg på 30 øre literen. Er det omvendt, får du trekk i betalinga. 2. klassemjølk gjev eit trekk på 75 øre literen, 3. klasse 1 krone og 50 øre literen. Og desse tillegga eller trekka har ein del å seia når du leverer titusenvis av liter. Grunnbetalinga i sommar var 4,47 kroner per liter.

Vi «må» levera elitemjølk, det har vi lova Gunnlaug, og alt anna er eit nederlag. Men det skal ikkje verta lett. Problema tek til alt andre dagen.

Vi testar mjølka kvar morgon og kveld ved å mjølka ut nokre strålar frå kvar spene i eit brett med fire kammer, og heller i ein skvett med ei væske som viser kor mange celler det er i mjølka. Er mjølka grei, vert mjølkevæska tynn og fin.

Men prøven frå den bakre venstrespenen til Symra er ikkje god. Mjølka ser fin ut, men iblanda væska er ho litt tjukkare og meir slimete. Det tyder på at celletalet er for høgt, og at mjølka frå spenen ikkje kan nyttast. Vi må difor mjølka den spenen til slutt og la den mjølka gå rett til grisene, som får gode dagar med rein, varm mjølk og ikkje berre myse.

No slit vi med å få nok mjølk, slik at vi innfrir kravet om 135 liter kvar tredje dag. Men kontaktpersonen vår i Tine, jølstringen Morten Årset, som eg har ringt i tide og utide det siste året under planlegginga, ja, sjølv laurdagskveldane har han svara på spørsmål, seier dei er rause i oppstarten og vil ta imot den mjølka vi måtte ha.

Så fredag 2. juli er vi klare. Det er ein merkedag, for det er fyrste gongen det vert levert mjølk til meieriet frå stølane på Remlo. I alle år kokte dei dravle, ysta eller kinna smør av mjølka.

Sjølv om det er henteplikt, er det urimeleg at mjølkebilen skal koma opp den smale stølsvegen eins ærend for å henta den vesle slanten med mjølk. Så vi avtalar at vi køyrer mjølka ned til eit vegskifte der mjølkebilen kjem forbi for å henta mjølk på Helgaset, ei stølsgrend i eit anna dalføre. Der har dei 50 mjølkekyr som leverer 3000 liter kvar tredje dag.

Tankbilen er ein svær Volvo med 540 hestar og plass til 15.000 liter. Sjåføren Leif Gunnar Ure er røynd og har køyrt mjølkebil i Voss og Hardanger i 40 år. Han opnar loket på den vesle tanken, ser om alt reint og at det luktar frisk mjølk. Han er nøgd, tappar i ein liten prøve i eit glas og pumpar mjølka over i tankbilen.

Målaren stoggar på 103,6 liter. Det er pinleg, tanken på mjølkebilen vert ikkje full, for å seia det slik. Men vi lovar å levera meir neste gong og køyrer trass alt nøgde tilbake til stølen.

Kvelden etter kjem endeleg SMS-en frå Tine med svaret på prøvane. Alt er tipp topp – bortsett frå celletalet. Det var på 210.0000 per milliliter. Det er innanfor kravet for elitemjølk, men det er lite å gå på. Eg og Anders får litt å tenkja på.

Dessutan vert ikkje prøvane vi tek av spenen til Symra betre, sjølv om kua elles er frisk og rask og et som ho skal. Til slutt får vi opp veterinær Bjørn Brunborg, som fort konstaterer jurbetennelse.

Årsaka til betennelsen kan vera så mangt. Ein rein infeksjon, stress, eit slag på juret eller skifte av beite. Eller kanskje fordi spenen vart solbrend fyrste dagen på stølen? Uansett må vi i gang med antibiotika i den sjuke spenen. Det tyder stogg i leveringa av mjølk til karanteneperioden er over. I ventetida ystar vi og masserer jura så godt vi kan på alle tre kyrne, og handmjølkar ut det som måtte vera att etter maskinmjølkinga.

18. juli er vi igjen ved vegskiftet der mjølkebilen kjem forbi. 137,7 liter, stoggar målaren på denne gongen, 2,7 liter over kravet. Og SMS-en frå Tine kvelden etter syner søkkande celletal. For ein siger! Det er merkeleg kor stor glede nokre liter mjølk kan gje.

Svein Gjerdåker

stølsdreng og redaktør i Dag og Tid

PS: Tidleg denne veka kom ei fin melding frå Hilde på Selheim. Vårsøg, leigekua frå i fjor, som fekk 1. premie under kåringa på stølen, har fått ein kyrkalv. Det siste avkomet etter Kjell Bjarne før han vart slakta. Kanskje vi får leiga Vårsøg til sommaren som ei erstatning for Tønlill?