Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Trettiseksåringen frå Vikedal i Rogaland, journalistfrilansar busett i Oslo, har tidlegare mellom anna skrive ei bok om stress, om kvardagen til unge vaksne. Då intervjua ho mange unge som hadde opplevd stress, kva som hjelpte og kvar stresset kom frå.

– Stress er jo ein fryktreaksjon som mange menneske møter. Når du er stressa og redd, får du ein kort horisont, du klarar ikkje sjå for deg at ting vil bli betre, og det kjennest som det du driv med der og då, er det viktigaste og det einaste i verda.

Ho fortel om ein dag då ho sat på kontoret sitt og høyrde skuleelevar ha ein klimademonstrasjon utanfor.

– Då tenkte eg på alle desse unge menneska som med rette er redde for klimaet, og kor avgrensande det er å vere redd når du er ung. I den alderen skal du jo ha fantasiar og visjonar om alt du skal få til og ha lyst å prøve. Men frykt gjer det motsette. Då lukkar horisonten seg, det er ganske alvorleg om du er 16 år.

Overlevingsguide

Dermed tenkte Anne Gunn Halvorsen ho måtte skrive ei bok som gjorde at dei ikkje blei så redde. Resultatet blei Ikke vær redd. En overlevelsesguide for unge, som truleg også vil vere svært nyttig for foreldre. Så byrja ho spørje ut ungdommar på mellom 15 og 18 år kva dei er redde for. Om lag tretti av dei har ho intervjua, og svara deira synte mange fellestrekk. I tillegg kjem statistikk og samtalar med fagfolk frå ulike felt – og råda dei gir.

– Vi høyrer stadig at presset på dagens unge er stort. Kva opplever dei sjølve som verst?

– Viktigast er tankar om yrkesframtida, frykt for å velje feil og at eit feilval skal få konsekvensar for resten av livet. Presset er stort, og det er mykje dei skal levere på, men eg trur dei opplever dette presset som rett og nødvendig, og at det gjeld å komme seg over i yrkeslivet så fort som råd. Dei har ofte ikkje nokon idé om at det finst eit tryggleiksnett eller at dei har nokon slingringsmon. Dei opplever det som svært brutalt og avgjerande. Det er no eller aldri.

Då er det ekstra viktig å formidle at det er ikkje så farleg, at dei har god tid, seier ho.

– Om du må, kan du halde på til du er tretti. Minst. Men kjensla av at terskelen inn til vaksenlivet er høg og nålauget smalt, gjer at ein ofte lar fornufta styre i svært stor grad, til dømes ved at ein vel fag som er «smarte» i staden for det ein helst har lyst på. Det er sjeldan særleg berekraftig på lang sikt. Det er viktig å gi dei unge rom til å prøve seg litt fram.

Panikken

Halvorsen er ikkje i tvil om at for dei fleste er venneflokken viktigare enn familien i ein fase i ungdomslivet. Mange av dei ho intervjua, snakka om vennene, at dei var redde dei skulle forsvinne, eller at dei sjølve ikkje skulle få seg venner. Også dei som hadde mange venner og synest det gjekk kjempebra, var engstelege for at dei skulle miste vennene.

Denne frykta er ikkje irrasjonell, for i løpet av få år kjem venneflokken til å bli pulverisert, sidan alle unge jo stadig er på veg til nye skular og studiestadar.  

– Biologien seier også at det ligg i oss at vi må finne venner utanfor vår eigen familie. Det er heilt vitalt for at vi skal kunne kjenne at vi kan gå vidare i vaksenlivet. Og avvising, har eg skjøna, er den verste triggeren for frykt. Det er alvorleg om du må gå tre år på vidaregåande utan ein stabil vennerelasjon. Blir du sett utanfor dei åra, kan det jo hjelpe å vite korleis du bør prøve å tenke. Mot panikken kan det vere godt å vite at du får forskjellege venner i ulike fasar av livet. Det er ikkje nok å «trøyste» ein usikker ungdom med at ho eller han har så god familie og bur i eit trygt og godt land. Du kan vere takksam, men det hjelper ikkje mot panikken.

– Du siterer ein psykolog og mobbeforskar som hevdar at den største risikofaktoren for å bli mobba, ikkje er forhold knytte til utsjånad eller klede, men sosial utryggleik. Er det slik ungdommane «dine» òg ser det?

– Eg lurer på om ikkje dei unge tenkjer at faren for å falle utanfor er størst dersom du kjenner deg usikker. Å vise frykt er ein trigger for dei som går etter det svakaste leddet. Det er ikkje utan vidare slik at ein tenkjer: «Sjå på den usikre personen, hen må vi ta vare på.» Det er snarare omvendt. Desto større grunn til ikkje å bli redd!

– Desse ungdommane du har snakka med, kor medvitne er dei om at det kanskje er andre sine draumar, til dømes dei foreldra har, og ikkje deira eigne som styrer valet av studium og utdanning?

– Mange som snakkar om draumane sine, har ikkje komme på dei heilt sjølve. Det merkar ein. Kanskje foreldra eller venner ligg bak. Dei kjenner eit ansvar for å gjere det godt og for at foreldra skal bli glade, svare på dei forventningane opphavet meir eller mindre direkte har poda inn i dei.

Det farlege

At så mange unge er redde for edderkoppar, mørke eller kidnapping, overraska Anne Gunn Halvorsen i arbeidet med boka. Mindre forbausande er det kanskje at dei som ber på den frykta, kjenner seg dumme.

– Har du inntrykk av at vandrehistorier og fake news speler ei viktig rolle i unges røyndomsorientering?

– Ja, dessverre. Røyndomsbiletet vårt blir forma av det vi ser og høyrer. Og det dagens unge ser og høyrer, er laga av menneske dei ikkje kjenner, på stader dei ikkje bur. Då får dei ikkje så mykje informasjon om det som skjer der dei bur, og då vil verda stå fram som mykje rarare og skumlare enn ho faktisk er, og informasjonen er ikkje så lett å kontrollere. Vandrehistorier er noko ein deler fordi ein synest det er litt gøy, og så er dei lette å formidle. Saker som engasjerer, er ofte slikt som skremmer. Så er det noko med nyhendeformidlinga òg. Når VG nyttar «snap» og andre ungdommelege former, nærmar vanlege nyhende seg det som kanskje ikkje er nyhende.

– Du tilrår unge å snakke med foreldra om skremmande ting dei har sett, høyrt eller opplevd. Men er ikkje problemet at vaksenkontakten og -tilliten i den alderen kan vere svært vanskeleg?

– Jo.

– Kva då?

– Eg veit ikkje. Ein må kunne ta det farlege ut i lyset ved å snakke om det med andre menneske, anten det er ein lærar, ein trenar, ein slektning eller andre. Ein god vennegjeng kan kanskje også tilby noko av den etterlengta konteksten som vaksne kan gi. Sjølv om dei kanskje orienterer seg gjennom dei same kanalane, er det viktig å få vondet opp og diskutere det. Så kan det vere at ein i gjengen bringar opp eit kritisk spørsmål eller motargument. I så fall vil det bli betre.

Du er ikkje åleine

– Å unngå all risiko er inga suksessoppskrift?

– Nei. Fagfolka seier at dette er ofte ikkje det beste, og det er noko vi treng å bli minte på. Vil du bli kvitt frykta, må du våge å konfrontere henne, våge å stå åleine med henne. Det blir stadig lettare å prøve å eliminere all risiko, især for borna dine. Desto viktigare er det å bli mint på at for mykje vern kan gjere barnet ditt utrygt seinare i livet.

– Kva håper du å oppnå med denne boka?

– At det skal bli mindre skummelt å vere redd, til dømes fordi det finst mange andre som har det på same måten. Og at dei eg skriv for, vil prøve å gjere noko med det dei er redde for, slik at dei kan halde fram med livet sitt. For det er råd å gjere ting sjølv om ein er redd, også gjere slikt ein er redd for. Vi kan heile tida velje å ha det behageleg, unngå det skumle, men det er ikkje alltid det smartaste. Det er jo slett ikkje sikkert at det farlege skjer. Redsla ein kjenner på, gjeld det å ikkje ta for alvorleg.

– Dette er vel ei bok som også mange foreldre kan hente mykje frå?

– Eg håper det. Eg har høyrt frå foreldre som har funne det svært nyttig å lese boka, og at dei gjerne ser at også andre foreldre gjer det. I og med at eg har prata med ungdom, og dei har fortalt meg ting, gir nok boka litt input til dei som lurer på kva unge tenkjer på. Det er jo ikkje alltid så lett å komme i kontakt med sine eigne born.

– Om du skulle samle dei mange råda boka di gir i eitt, kva ville det vere?

– Berre gjer det!