Verda er i ferd med å verte vekt, eller woke, som det heiter i dag. Den nye vekkingsrørsla gjer oss merksame på syndene våre, slik at vi kan reinske dei vekk frå fortid og notid og leve i fellesskapen av reine menneske. Synda heiter krenking, og ein vanleg måte å krenke på, er kulturell appropriering – å tileigne seg kulturen til andre folk, gjerne minoritetar.

Vi kjende ikkje omgrepet for ti år sidan, men no har det festa seg som ein diagnose på ein sjukdom i samfunnet, noko som skal vekk. I haust har vi reinska vekk samar frå Joika-boksen, eskimoar – orsak, inuittar – frå Diplom-isen og indianarhøvdingar frå Hattings pølsebrødpose. Medan dette er kuriøse anakronismar, vart det meir alvorleg då komikaren Espen Eckbo valde å avlive figuren Ernst-Øyvind, ein kristiansandar med afrikansk opphav (vart det korrekt?), etter skuldingar om rasisme. Den nye rørsla er utan nåde. Eksempla er mange, og nye skuldingar dukkar stadig opp. Kor skal det ende?

Nytt tenkesett

Kva inneber det nye tenkesettet, kva er denne vekkinga som heimsøker verda?

Eit opplagt poeng er at det er eit nytt tankesett. Det vert tydeleg ved eit lite blikk i spegelen. For den største kulturelle approprieringa av alle må vere jolefeiringa me sit midt oppe i no. Éin ting er det heidenske joleblotet som vart kristna i norrøn tid. Det høyrde til ein kultur som vart heilt utradert, slik at det ikkje er mange igjen som kan verte krenkte av det.

Ein annan ting er korleis den kristne jola freidig nyttar jødiske førestillingar til eige bruk. Heile poenget med historia og religionen til jødane er ifølgje dei kristne at Jesus var Messias som jødane venta på, og som profetane hadde lova. No var jo både Jesus og dei fyrste kristne sjølve jødar, og romarane tolka dei som ei jødisk sekt.

Men snart voks den kristne kyrkja ut av jødedomen. Og medan jødane vart ein minoritet, gjekk den kristne kyrkja i tospann med keisarar og kongar og la under seg store delar av verda. Jødane, som ikkje trudde på Jesus som Messias, vart skulda for å vere forblinda, forstokka og forherda, medan dei kristne brukte den jødiske arven til å byggje sin eigen identitet.

Dei heilage tekstane, tolkingane, rituala, prestekleda, verdsbildet, historieforståinga – alt byggjer på jødisk historie og tradisjon. Kanskje kan det samanliknast med ein invasjon av eit land, der det opphavlege folket vert sett i eit reservat. Jødane hamna i gettoar.

Kven eig kulturen?

Dersom nokon arrangerer ein konkurranse i kulturell appropriasjon, vil den kristne kyrkja og vår eigen kultur vinne suverent. Samstundes syner denne historia at det ikkje er så enkelt som den nye vekkingsrørsla vil ha det til. For om det er slik at nær sagt heile fortida må fordømmast, inneber det at kulturell appropriasjon ikkje er det mest nyanserte perspektivet.

Då kan me heller spørje kva det eigentleg freistar å gje svar på. Og her handlar det underliggjande spørsmålet om kva kultur og menneskeleg fellesskap er. Viss det nærast over natta vert forbode å kle seg i klede frå andre kulturar, slik til dømes Siv Jensen fekk erfare då ho troppa opp i månestrålekostymet sitt, handlar det snarare om at forståinga av kultur har endra seg, enn at kleda er feil.

Kven eig kulturen? I den klassiske forståinga av kultur, den som bygde Europa, handla det om å streve etter bløming og ljos, ikkje om å klamre seg fast i eigne kulturelle uttrykk. Ulike kulturar blømde til ulike tider, og ljoset – som ikkje var identisk med kulturen – flytta seg frå Mesopotamia, til Hellas, til Rom, til Jerusalem og til det kristne Europa.

Eit slikt syn på kulturen legitimerte også å sjå ned på andre folkeslag og bringe ljoset ut til dei som framleis levde i mørke, og er ikkje gangbart i dag. No handlar det om anerkjenning av kulturelt mangfald og forståing av kulturell identitet som ei personleg erfaring med ein personleg eigarskap. I dette tenkesettet heiter alternativet til anerkjenning krenking. Også det er ei personleg erfaring der den som vert krenkt, har definisjonsretten åleine.

Menneskeverd

Dei fleste som følgjer med i debatten, til dømes om Eckbos framstilling Ernst-Øyvind, er samde om at identitetspolitikken er på ville vegar i USA, men usamde om kor langt dette har kome i Noreg. Eg trur vi kan sjå til skulen og opplæringslova for å tolke teikna. I skulen er anerkjenning det sentrale omgrepet, og med den nye krenkingsparagrafen (paragraf 9a), der det å verte krenkt er ein subjektiv erfaring, kjem retten til å kjenne seg krenkt inn med morsmjølka i neste generasjon. Då vert det vi ser no, berre er ein forsmak på det vi kan vente.

Vi kan leve utan samar på Joika-kakene og inuittar på Diplom-isen, men vi kan ikkje byggje eit samfunn, eit fellesskap, på skilde identitetar som ikkje kan forstå kvarandre. Løysinga må vere å halde fast på ei sams forståing av det verdet mennesket har felles. Medan identitetspolitikken er i ferd med å splitte samfunnet, er joleevangeliet ein aktuell kontrast.

Bodskapen er at ljoset kom til verda og lyste for alle menneske. Det vart oppsøkt av fattige hyrdar, rike kongar og langvegsfarande vismenn. Poenget er at verdet, som ljoset, vart gjeve utanfrå. Det er ikkje noko som står og fell med kvart einskilt individ og kvar unike identitet.

Eivor Andersen Oftestad

Eivor Andersen Oftestad er førsteamanuensis ved Institutt for humanistiske fag ved Høgskulen i Innlandet og fast skribent i Dag og Tid.