Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Forfattaren frå Os i Hordaland, no busett i austnorsk eksil, er ikkje så oppteken av å skape stor, ytre konflikt eller drama. Det som interesserer han, er å gå inn på korleis folk har det med kvarandre, mellommenneskelege relasjonar og avhengnad. Dette går som ein raud tråd gjennom dei sju romanane 42-åringen har skrive til no.

I den korte romanen Kvit bok mørk vinter tek Ingebrigtsen oss med til den vesle byen Gjakova i Kosovo. Det er sprengkald vinter, og eit arbeidslag med veteranar frå Kosovo-krigen dreg ut i skogen for å felle tre til brensel på bestilling frå kommunen.

Med desse karane er òg 14 år gamle Isa, den tre år eldre halvbroren Shkodran og faren Reza. Isa er eit produkt av krigen. Mor hans blei valdteken av ein serbisk soldat, og ho nekta å ta abort. Derfor vil Reza helst ikkje ha noko med den uekte, halvt serbiske sonen å gjere – endå om han sjølv under krigen tok del i ei massevaldtekt av serbiske kvinner.

Men Isa har ein beskyttar i halvbroren, som går mellom når faren er etter han.

– Som vanleg har du gitt boka di ein tittel som ikkje er sjølvforklarande?

– Eg har ikkje noko klart svar på kvifor det blir slik. For meg er skrivinga eit språkprosjekt i seg sjølv, eksperimentering, eit alternativ til det språket og det landskapet eg har kring meg, som alltid er basert på det praktiske livets logistikk. Eg skil grusomt mellom kvardagsspråk og skrivespråk. Det eg vil ha fram med denne tittelen, er vel skiljet mellom det kvite og det svarte, det lyse og det mørke, mellom tryggleik og vern, og det som er utrygt og vondt. Det eg kjenner mest på i mitt eige liv, er tryggleiken og kor privilegert eg er. Problema mine er små og lette å handtere. Men ikkje alle har det slik.

Ein floke å gå inn i

– Mange av bøkene dine, også denne, er mørke og dystre. Speglar det eit livssyn?

– Ja. Eller det må vera ein floke å gå inn i, undersøkje, det er ikkje eit kakeselskap. Krem og underhaldning får vi nok av elles. Inspirasjonen til boka er den store forteljinga eg voks opp med, om den andre verdskrigen. Så kom det ein ny, heftig krig eg kunne skrive om, med sterke bilete på TV og internett og norske fly involverte. Aller sterkast var det at naboar vende våpena mot kvarandre og at landskapet dei slost i, var så likt det heimleg norske. Du seier «mørk», men det finst òg noko positivt i det, som triggar meg. Romanen skal utvikle seg til eit alternativ for lesarane, eit uttrykksrom. Folk har trong for å logge av, roe ned. Da har eg eit alternativ, der dei kan utforske den poetiske sansen og intellektet sitt.

Når Ingebrigtsen ofte vel «unorske» tema, er det for å få oss litt ut av det egosentriske, navlestirande. Han ser at den såkalla røyndomslitteraturen kan vere «knallgod», men alt står og fell med språket. Og altfor mykje av dette slaget finn han middelmåtig.

Da han skreiv romanen Vendrakovic i 2008, der handlinga går føre seg i Bratislava, hadde han aldri vore der. Han har heller ikkje vore i Kosovo.

– Om eg ikkje har eigne røynsler å byggje på, opplever eg at landskapet blir røyndomsnært når eg skriv. Da trur eg på det, det blir sant. I arbeidet med denne boka kjende eg meg nærare på grunn av vinteren og skogen, og fordi det var nokre fakta eg kunne sjekke utan å oppsøkje staden. Under skrivinga vender eg vekselvis blikket utover og innover, slik finn eg grunntonen min.

– Korleis byggjer du opp dei universa du diktar innanfor?

– Ofte tar det til med eit landskap, men det blir først interessant når personane får liv. Så prøver eg ein tanke, ein idé, ein scene. Er dette utan kraft, koplar eg det med noko som opptek meg og opnar for innleving. Det er tale om eit lappeteppe av ulike element som må gå saman.

– Kva fekk deg til å gå laus på dette temaet?

– Boka skal stå som eit utropsteikn. Dette er mitt innlegg i det offentlege ordskiftet. Ei helsing til vesle, kalde Noreg, som er oppteke av skiføret, medan maktspråket blir svartare og kulden sterkare enn nokosinne. Krigsborn treng vern. Isa er trass alt privilegert, han er fødd inn i ein heim, rett nok med store spenningar. Mange i hans situasjon blei plasserte i barneheimar.

Forfattaren peikar på ein streng tilbake til den førre romanen, Spikrar frå fallande plankar (2015), som også handlar om menneske som treng vern og som blir sette på prøve. I dette tilfellet romfolk. Kanskje gir det han skildrar, eit meir realistisk bilete av situasjonen enn ei happy ending, trur Ingebrigtsen.

Eit fascistisk spøkelse

– Forholdet mellom Isa og halvbroren er spesielt. Er det ein veg til forsoning du her skriv fram?

– Ja, eg trur det er ei symbolsk kraft i det òg. Mykje blir svart-kvitt, men når menneske møtest og må ta omsyn til kvarandre, ser vi nyansane. Eg trur på dei gode kreftene i folk.

– Det finst ikkje mykje forsoningsvilje i Reza, far til dei to gutane?

– Nei, men mot slutten, då handlinga spissar seg til, held arbeidet fram og Reza tek til seg stesonen på ein annan måte enn før. Når eg no høyrer meg sjølv snakke, må eg vedgå at her er det håp. Eg trur på det.

Reza og dei andre veteranane er krigsskadde på det viset at dei dyrkar minna om overgrepa og valdsferda til serbarane, nyttar det så å seie som næring for hemntankar og hat. Det som gjer Ingebrigtsen redd, er at dei overfører dette til neste generasjon. Slikt skjer ikkje berre på Balkan, men også i Midtausten og andre stader, peikar forfattaren på. Og legg til: «Det går eit fascistisk spøkelse gjennom Europa, og vi ser korleis det får næring.»

Glad i punktum har Eirik Ingebrigtsen visst aldri vore, men i den ferske boka kan det gå fleire sider mellom kvart punktum. Denne kompromissløysa, som han kallar det, nyttar han for å få fram intensiteten eller trykket mellom personane. Det blir òg ein berar av det poetiske spelet og får fram rytmen han ønskjer å stå i.

– Og når du stundom kursiverer ord eller heile og halve setningar …?

– … har det òg med intensitet å gjere. Det kan vere utrop der utropsteiknet ikkje er sterkt nok. Eg er nok meir oppteken av lesarane enn du skulle tru. Sjølv om det ikkje er noko kaffislabberas.