Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Den danske forfattaren siterer dronning Margrethe på at Danmark er «et handy foretak». Om Noreg meiner ho at det er eit mirakel at det bur folk her. Og at ein politisk kan halde landet saman slik at menneske kan bu overalt. For dette landet er uhandterleg.

I Omelette Norvegienne. Reiser i Norge, som Brøgger sjølv kallar ei samling epistlar og notat, kryr det av individ og liv. Ho har farta kring i Noreg, sett på naturen og snakka med kjende og (litt) mindre kjende personar. Boka er nyss utkommen her i landet, denne veka kom ho i Danmark, og i august kjem den svenske utgåva.

– Vi kjem til å samle Norden, seier ho med eit stort smil.

– Du rundar av boka med Kim Leines nyskrivne «Den nordiske hymne». Ber du på ein draum om eit sameint Norden?

– Ja, det gjer eg. Ikkje ein romantisk draum, snarare ein traumatisk. I mi levetid har eg opplevd korleis dei nordiske landa har gått frå kvarandre. Då eg gjekk på skulen, lærte vi dei nordiske språka, det er no slutt. Eg trur at eit samla Norden står sterkast i høve til Russland og resten av Europa.

Vi har i så mange år lege på halen av USA. No ser vi at USA kan endre seg i kva retning det skal vere. Då tek ein til å bli merksam på eigne verdiar.

– Nokre slike verdiar må du ha funne her i landet òg. For boka di kan vel kallast ei kjærleikserklæring?

– Ho blei det. Då arbeidet tok til, hadde eg ingen agenda. Eg ville oppleve noko som stadfesta livet, og det meiner eg bestemt at eg har gjort. Det synest eg òg at boka uttrykkjer.

Når denne forfattaren skriv at Danmark var blitt for trongt for henne, kan det verke underleg at ho dreg til Noreg, om det då ikkje er for naturen.

– Noreg er motsetninga mellom idealisme og sneversyn. Sjølve naturen og alle dei menneska eg har møtt i Noreg, tykkjer eg har gjort meg fri frå den danske klaustrofobien. Sjølv om Danmark ligg kontinentalt til, har vi vore dominerte av ein deprimerande politisk provinsialisme dei siste tjue åra.

Ironi versus patos

Lenge trudde Suzanne Brøgger at Noreg var tapt for henne. Etter at redaktør Åse Gjerdrum i Cappelen blei pensjonert, kom ikkje bøkene hennar ut på norsk. Så dukka son til Åse Gjerdrum opp, Erling Kagge frå Kagge Forlag, og bad henne skrive ei bok om Noreg.

– Har du funne noko du trur kan kallast det spesifikt norske?

Ho nøler lenge før ho svarar:

– Dersom Danmark er ironi, er Noreg patos. Mange danskar i Noreg fortel at folk ikkje skjønar ironien eller sjølvironien deira.

– Då har du berre snakka med folk som bur på Austlandet. Her vest er vi fulle av ironi! Og sjølvironi.

– Det kan vere. Bergen er jo Noregs einaste ekte by. Men dette vi kallar det spesifikke, er jo berre ein intellektuell konstruksjon. Norske verdiar, eller danske, blir særleg dyrka av folk som er imot innvandring. Dei skjønar ikkje at new public management er eit større trugsmål enn innvandring.

New public management har den danske forfattaren aldri sysselsett seg med, men omgrepet har ingen god klang i øyra hennar og går som ei vond ånd gjennom boka. For henne handlar det om framandgjering og teknokratisering. Ho assosierer det med Margaret Thatcher og hennar oppløysing av samfunnet – «there is no such thing as society».

– Det er det same som å seie at det ikkje finst menneske, eller fellesskap.

– Kva slår deg som den største skilnaden mellom Danmark og Noreg?

– Ironi og sjølvironi er vår trademark, danskane gør grin med alt, sjølv om dei nok er ganske depressive. Noreg har eit stille alvor som matchar dei høge fjella. Den pietistiske ånda er nok sterkare i Noreg, Danmark er eit meir hedonistisk land.

Suzanne Brøgger har på reisene i Noreg oppdaga at mange er i tvil om vi er ein kulturnasjon. Sjølv konkluderer ho med at det er vi. Vi arbeider mykje med «åndens utvikling» og er medvitne om kor viktig det er å utvikle eit kulturliv. Også Noreg har vorte amerikanisert etter andre verdskrigen, no må vi stå på eigne bein. Elles blir vi kulturelt slukte og dukkar opp att i ein amerikansk westernfilm.

– Du definerer modernitet som tapserfaring, tap av tradisjon, tap av fortid?

– Det vanlege er å tenkje på modernitet som noko progressivt, vendt mot framtida. Men når det faktisk betyr tap av tradisjon og ein mister identiteten sin, blir det vanskeleg å skape ein ny utan å ha noko å samanlikne med.

– Då får vi vel det du i boka kallar «identitetshysteri»?

– Identitetspolitikken er nettopp uttrykk for at vi ikkje veit kven vi er. Derfor finn vi opp ein heil masse kategoriar: seksuelle orienteringar, etnisitet og anna. Men ikkje noko av dette seier kven du er som menneske, det er berre rubriseringar. Dei kan ikkje gi oss respekt og tryggleik, for det kjem innanfrå. Dette handlar om ein kultur som har mista sambandet til litteraturen, som jo har vore identitetsskapande opp gjennom historia.

Empati avgjer

Suzanne Brøgger meiner at individet er i ferd med å forsvinne. Litteraturfaget blir stadig meir teoretisk, statsvitskap handlar berre om teknologiske løysingar, og politikk er redusert til profesjon. På stadig fleire område blir mennesket borte, i staden kjem new public management og økonomiske modellar.

– Det kan vere ei forklaring på at individet trengjer seg på i litteraturen. Einskildmennesket kjenner seg klemt i det profesjonelle livet, og så tilbyr litteraturen det indre liv.

– Du skriv at forfattarar forstår seg sjølve berre via fiktive personar. Er det derfor du skriv?

– Delvis. Det er ein sjølverkjenningsprosess. Om andre også har glede av det, så mykje dess betre. Dessutan er skrivinga ei oppdaging av ei verd vi kan dele.

Med bøkene sine har Suzanne Brøgger tvillaust medverka til det ho sjølv kallar «avskamifiseringa» av kvinner og kvinneliv. Om mykje står att, ser ho i #MeToo-rørsla håp om ein revolusjon. Ikkje minst fordi dette er ein global kampanje, som vil få ulike uttrykk i ulike kulturar og slik kunne nå langt ut.

– Men det er empati som skal redde verda?

– Ja. I høg grad er det empati som har utvikla oss som art og gjer at vi overlever. Empatien ligg djupt i oss, som noko opphavleg, men han kan sjølvsagt bli øydelagd. Eg ser noko opplyftande i at ei grunnkjensle av empati no har utmynta seg i 17 FN-mål som skal rette opp ubalansane som trugar planeten vår. Så må det vere ei oppgåve for dei som har dei beste levevilkåra, å vise størst empati.