Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med boka Kjellermennesker har den danske forfattaren innleia ei serie på fire bøker der han tar for seg dei store problema han meiner verda står overfor.

– Boka er ei oppmoding til å tenkje seg om før det blir for seint. Verda vi kjenner, kan lett komme til å gå under som følgje av klimaendringane om vi ikkje gjer det til vår førsteprioritet å seinke tempoet endringane skjer i. Men dette er ikkje ein politisk hovudprioritet i den vestlege verda.

– Er inntrykket ditt at vi lever i ei verd der vi ikkje maktar å halde tritt med utviklinga?

– Jo, men det er vi sjølve som står bak utviklinga. Konsekvensen av den dynamiske samfunnsforma vi lever i, er ei kjensle av tap. Du mistar orienteringa, og alt må byrje på nytt. Stadig fleire menneske føler at veksten ikkje lenger gir dei same gevinstane som før. Dei kjenner seg skubba til side, overflødige og utan identitet.

– Er det erkjenninga av dette som får stadig fleire til å søkje til populismen?

– Både til populisme og religiøs fundamentalisme. Dansk Folkeparti går fram val for val, men det er ikkje så mykje på grunn av innvandringa som tapet av identitet, felles symbol og felles orienteringspunkt – skular, rådhus, sjukehus osv. Ingen lyttar, ingen bekymrar seg. Og så reagerer folk kraftig imot. Det handlar ikkje berre om økonomi, men også om identitet, som brått er blitt eit heitt tema i politikken. Men politikarane har alltid det same forenkla svaret: Du er nordmann. Det betyr at du er betre enn andre og ikkje kan leve saman med folk som er ulike deg. Der har du kjernen i populismen.

Ærlegaste presidenten

Carsten Jensen meiner at mange av dei spørsmåla populismen reiser, er fullt legitime.

– Det er reelle problem. Når folk blir arbeidslause, får dei høyre at det er deira eiga skuld. Om ein ikkje seier det direkte, seier ein det indirekte ved å skjere ned på den økonomiske stønaden. Der kjem populismen inn og seier: Du er god nok som du er. Dette gir folk sjølvkjensla attende, men det triste er at den forakta ein før vende mot seg sjølv, vender ein no utover – mot innvandrarane, flyktningane.

I boka skriv Jensen at populismen ikkje har nokon visjon for framtida. Likevel har han brei appell. Dette forklarar forfattaren med at mange føler at eit heilt system av politiske parti avviser dei. Og da er det populismen som talar direkte til desse menneska. Dessutan har vi heilt vent oss av med å snakke om framtida i politikken, politikarhorisonten når ikkje lenger enn til neste val. Partia posisjonerer seg taktisk i forhold til populismens retorikk og tar over utlendingspolitikken deira i staden for å opponere mot han.

– Vi er del av ein hedonistisk forbrukarkultur der alt handlar om det gode liv her og no. Derfor har heller ikkje klimaet fått den merksemda det skal ha. Eg ser fram til at velferdsstaten blir avløyst av klimastaten, der det å vere beredyktig styrer prioriteringane.

– Om Donald Trump, populismens faneberar, skriv du: «Uansett antall daglige løgner er Trump den ærligste presidenten USA har hatt.» Det må du forklare!

– Eg ser han som direktør for ei stor verksemd. Det trur eg han gjer sjølv òg. Ved å bli valt til president har han gjennomført ei fiendtleg overtaking. Når ein lukkar døra bak seg i det internasjonale arbeidslivet, tar demokratiet slutt. Direktøren treng ikkje ta så mykje omsyn til medarbeidarane. Slik tenkjer Trump, og det legg han ikkje skjul på. Hans mangel på respekt for demokratiet blir aldri omskrive på hykkelsk vis. Han kjem med rasistiske utsegner og seier direkte kva han meiner om kvinner, pressa og politiske motstandarar. Da er han jo ærleg. Varedeklarasjonen seier: «Garantert fri for demokratiske tankar.»

Ei uføreseieleg verd

Carsten Jensen meiner Trump er eit uttrykk for ei djup krise i demokratiet og institusjonane det har utvikla. Han er valt som ein sabotasjefigur, sukkeret i bensinen.

– Eg ser han undergrave demokratiet, eg ser han polarisere det amerikanske samfunnet, men vonleg ikkje uoppretteleg. I den låge valdeltakinga USA har hatt i mange tiår, ligg alt ein mistillit til demokratiet. Derfor er ein president som Trump så farleg.

I etterkrigstida har vi opplevd den vestlege verda som nokså stabil, meiner Carsten Jensen. Vi kunne ta det meste for gitt og ikkje bekymre oss så mykje. Men med flyktningstraumen sommaren 2015, brexit, valet av Trump og oppblomstringa av populismen har også vår del av verda komme i ulage.

– No har vi kjensla av å ha mista dei omgrepa og den tankegangen vi har brukt til å orientere oss med. Verda er blitt uføreseieleg, vi veit ikkje lenger kva som vil skje i morgon.

Jensen ser håp for framtida i det som skjer med grasrotrørsler og andre former for direkte demokrati. Utfordringa for demokratiet er å «omsetje» desse rørslene til praktisk politikk. Døme på at det går i riktig retning, ser han i den indre «revolusjonen» i det engelske Labour-partiet, og at noko av det same no skjer i Det demokratiske partiet i USA.

– Fryktar du smittefaren frå dei totalitære tendensane i land som Polen, Ungarn og Tyrkia?

– Ja. I Dansk Folkeparti er det ein sterkt veksande sympati for desse landa. Mange er også begeistra for Putin, fordi dei kjenner att nasjonalisten i han. Også Austerrike beveger seg med store steg i same retning og kjenner seg no meir heime i ein austeuropeisk kulturkrins enn i den vesteuropeiske.

Demokratiets store eksamen er å skulle leve saman med folk som ikkje er som ein sjølv. Den prøva har vi vondt for å bestå.

Jensen finn ikkje mykje å gle seg over i flyktningpolitikken som blir ført i Europa, eller i den generaliserande måten vi omtalar flyktningar og asylsøkjarar på.

– Vi gjer dei til ei homogen gruppe som vi tillegg ei rad dårlege eigenskapar. I somme tilfelle demoniserer vi dei, hevdar Jensen.

Vi såg dei som ein grashoppesverm som kom for å lukrere på velferdsstaten vår, ikkje som einskildindivid som flykta frå død og øydelegging. Mangelen på kunnskap, respekt og innleving opprører han.

Ein ny monoteisme

– Kor mykje vil du ofre av velferda di for at fleire flyktningar og asylsøkjarar skal få komme til Danmark?

– Eg trur ikkje det vil krevje noko særleg offer frå meg eller andre i eit rikt land som Danmark. Slik eg heller ikkje kan sjå korleis 1–2 millionar flyktningar skulle kunne velte eit rikt EU med 500 millionar innbyggjarar. Europa har eit alvorleg demografisk problem og vil trenge 56 millionar innvandrarar fram mot 2050. Det handlar ikkje om å forsørgje dei, men om å gi dei plass og høve til å arbeide, så dei kan føle seg nyttige, bli raskt integrerte og ikkje ende som klientar. Dagens situasjon er fullstendig kynisk og skandaløs for eit Europa med sin opplyste, humanistiske tradisjon.

– Kven trur du samfunna i Europa taper mest på: asylsøkjarane eller summen av finansspekulantar og multinasjonale selskap som knapt betaler skatt?

– Ingen tvil om at det er finansspekulantane, det såg vi i finanskrisa. Tyske storbankar påførte samfunnet spektakulære tap, så rykte staten ut for å berge dei. Ansvarslause, ryggjelause finansspekulantar skal ha dekt tapa sine, så må det skjerast ned på velferdsstaten. Innstrammingspolitikken har vore eit demagogisk bedrag av folk. Eg trur også at populismen er ein forseinka reaksjon på finanskrisa. Upresis ved at han ikkje vender seg mot finanseliten, men finn seg sårbare syndebukkar: flyktningar og innvandrarar.

– I dei politiske miljøa, både i Danmark og i Noreg, aukar aksepten for å etablere leirar i nærområda til flyktningane. Slike kallar du «destruksjonsanstaltar»?

– Størsteparten av dei 55 millionar flyktningane er alt i nærområda sine. Opp mot halvparten av dei er jo på flukt i sitt eige heimland. Dei gigantiske leirane politikarar fantaserer om, er destruksjonsanstaltar. Der får du nok mat og drikke til å overleve, men inga framtid, ingen livsperspektiv. Det er djupt deprimerande, nedbrytande og forråande. Flyktningpolitikken handlar ikkje om å berge flyktningar, men om å berge Danmark og Noreg frå flyktningane.

– Korleis er framtidsdraumen din?

– Eg håper at vi får bremsa klimaendringane, så vi framleis kan leve her. Men for å gjere det må vi gi opp den vekstmodellen som har følgt oss sidan industrialismen, at veksten konstant skal auke med eit par prosent om året. Det er som ein ny monoteisme, det som avløyser religionen, er trua på vekst. Krisa vi står framfor, tvingar oss til å nytenkje alt, finne opp verda på nytt og skape eit meir ansvarleg fellesskap.