Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

– Han er ein internasjonal forfattar, men bøkene hans har fått forunderleg lita utbreiing utanfor heimlandet. Om eg skulle hatt eit ønske for Noregs rolle på bokmessa i Frankfurt neste år, måtte det vere at Fløgstad kunne bli bringa lenger ut i verda.

Heming Gujord, førsteamanuensis i nordisk fagdidaktikk og litteratur ved Universitetet i Bergen, lanserer i desse dagar studien Fløgstad verk. Skriftprosessar. Produksjonslinjer. Der tek han for seg dei 51 bøkene Fløgstad til no har skrive, og set dei inn i ein vidare kontekst.

Høglitterær debut

Kjartan Fløgstad debuterte med dikt i den høglitterære tradisjonen. Dei to samlingane han gav ut på slutten av 1960-talet, peikte ikkje ut den retninga saudabuen seinare skulle følgje, men Heming Gujord ser spor av industrikultur og Vestlandet alt i desse bøkene.

– Skjønar du kvifor Fløgstad, med sin bakgrunn og det han seinare skreiv, debuterte innafor den høglitterære tradisjonen?

– Han hadde lese Claes Gills modernistiske dikt, den litteraturen som hadde høgast symbolverdi. Han byrja på toppen, kanskje med lånte fjør, men skreiv seg heimover etter 1970.

– Kva er det som får han på andre tankar etter dei første bøkene?

– Han blir bevisst at det finst litterære kvalitetar i kulturen han kjem frå. Ikkje berre industriarbeidarkulturen, men også tradisjonskulturen i Ryfylke. Med boka ønskjer eg å vise at Fløgstad ikkje berre er «kraftsosialismens førsteelskar», som han negativt er blitt kalla, men at han òg tar med seg tradisjonen som ligg bak. Desse kulturane fører han saman på originalt vis og får eit heilt anna blikk enn generasjonen av forfattarar før han. Han ser til dømes at hierarki blir løyste opp og at det kan vere frigjerande for vanlege folk å snakke og fortelje og kanskje utfordre makta på nye måtar.

– Møtet med ein heilt annan litterær praksis i Latin-Amerika blei også viktig?

– Ja, men det verdifulle er denne koplinga. Litteraturen hans blir ingen kopi av den magiske realismen, men noko som er forankra i det heimlege. At han skreiv på nynorsk, folkemålet med låg litterær status, gjorde at dette kom til sin rett. Dei politiske impulsane på 70-talet opna for at Fløgstad kunne hente inn slikt som ikkje hadde hatt litterær status og skrive det inn i krevjande romanar.

Fyr og flamme

– Frå Fyr og flamme peikar du ut ein sentens som du meiner er utopisk i forfattarskapet: «Variasjon treng ikkje vera individualisering.» Kva ligg i det?

– I denne romanen skriv Fløgstad fram ein draum, der Styrkår Bruhøl ser syklistane komme ut av smelteverket som ein straum. Men i denne einskapen er det variasjon heller enn likskap. Det dreier seg om visse for at fellesskapet og kollektivet gir grunnlag for variasjon. Draumen om fellesskapet har Fløgstad halde fast ved, derfor skreiv han draumen inn i Fyr og flamme i 1980. Etter Berlinmurens fall står draumen svakare, og ulikskapane har vakse.

– Fløgstad er ein maktkritisk forfattar, og maktkritikken er verdifull politisk. Men han kan ikkje skiljast frå det kunstnarlege arbeidet hans.

– Kor viktig vil du seie at maktkritikken hans er?

– For sakprosaboka Trans-Sovjet ekspress (2017) fekk han eit tolv siders slakt av arkitekturprofessor Mari Lending i litteraturtidsskriftet Vinduet. Samstundes erklærer kulturredaktør, historikar og forfattar Åsa Linderborg at ho elskar Trans-Sovjet ekspress. Her står noko på spel. Boka er maktkritisk og utfordrar oss på korleis vi skal vurdere verdien av litteratur og andre kunstnarlege uttrykk.

– I din analyse blir Fyr og flamme (1980) Fløgstads første desillusjonsroman. Er det då han litterært erkjenner at arbeidarklassen har forspilt mogelegheitene sine og at noko viktig har gått tapt?

– Det buttar jo imot. Den politiske utviklinga slår heile tida inn hos Fløgstad, og ein naiv misjonær for det klasselause samfunnet har han aldri vore. Det har alltid funnest ein motstand i litteraturen hans. Impulsen på individnivå er tvillaust til stades i Fyr og flamme, men det er noko anna som får overtaket.

– Er det no utopien blir borte, eller forsvinn han aldri?

– I fleire romanar nyttar Fløgstad ein allegori, der fabrikken med arbeidarane om bord er eit skip som stampar seg gjennom i historia. I Nordaustpassasjen frå 2012 endar det med at skipet frys fast i isen. Men det kan komme ut igjen.

– Set Fløgstad noko i staden for den stadig bleikare utopien?

– Han held fast på samarbeid og samhald mellom enkeltmenneske. Og opplysning. Fløgstad er svært bevisst på at opplysning og kunnskap er makt. Arbeidarane han skriv om, er lesande og kunnskapshungrige folk. Dei veit at vegen til frigjering går gjennom kunnskap, men då kan dei ikkje berre vere objekt for andres danningsprosjekt.

Kniven på strupen

Kniven på strupen (1990) er knapt Fløgstads beste bok, men Gujord ser henne som viktig – både fordi romanen kan lesast som forfattarens melding til seg sjølv, og fordi boka er skriven i «ein ideologisk tvangssituasjon». Her er Berlinmurens fall stikkordet. Fløgstad har skrive på dialektikken mellom aust og vest, og no forsvinn denne. Snart tretti år seinare er ikkje dei optimistiske prognosane innfridde. At Fløgstad utfordrar marknadsoptimismen i romanform, blir eit tidssymptom.

– Kvifor har eksilet så stor plass i dette forfattarskapet?

– Fordi Kjartan Fløgstad står utanfor. Han er maktkritisk, ikkje berre mot sentralmakta, men også mot dei som samla seg i AKP. Han har hamna på utsida av etablerte posisjonar. Rett nok har også han nytt godt av støtteordningane i kulturlivet, men han har ikkje heilt funne andre som han går fullt og heilt saman med.

– Ideologisk ser det ikkje ut til at Fløgstad har endra seg vesentleg dei siste 45 åra?

– Han har sagt at han stemmer SV, men styrer vel etter ein intellektuell nymarxisme, som ser kritisk potensial i kommunikative former og språk. Habermas var lenge eit ideal. Men då systemkritikaren slutta opp om EU-systemet, kom vonbrotet for Fløgstad. Eg kan ikkje sjå at han har eit totalitært eller stalinistisk gemytt, som somme har skulda han for. Han er ikkje-totalitær og kritiserte til dømes valdsromantikarane på 1970-talet.

– Sympatien for dei låge og det låge er tydeleg hos Fløgstad, perspektivet likeins. Men det er ikkje dei låge han skriv for?

– Som romankunstnar er han kompromisslaus. Språket til dei låge føyer han inn i romanformer som elles hentar impulsar både høgt og lågt. Men det ligg ikkje for han å gå inn i rolla som vegvisar eller profet. Det handlar meir om å foredle eit språk for å vise fram verdien i det.

– Korleis ser du Fløgstad som kronikør av norsk samtid og nær fortid?

– Som viktig og modig. Han har følgt med og er godt orientert. Vi veit at han høyrer heime på venstresida, men i dei skjønnlitterære bøkene går han ikkje inn i heilt faste former.

Fløgstad bruker romanen til å utforske historiske rom det vil vere vanskeleg for historikaren, med sitt krav til kjeldegrunnlag, å gå inn i. Han sat ikkje i kommisjonen som skulle granske 22. juli-terroren, men i Nordaustpassasjen skaper han seg ein forteljar som leverte underlagsmateriale til kommisjonen. Likeins stiller han i Grand Manila ein femtenåring framfor eksekusjonspelotongen i oppgjeret etter den finske borgarkrigen. Noko slikt kunne ikkje ein historikar gjort. Meir enn nokon annan norsk forfattar bruker Fløgstad moglegheitene i romanen til å gå inn i slike rom. På den måten skaper han innsikt.

Lite utbreidd

Trass i at Kjartan Fløgstad er kåra til ein av «dei fire nye store», og trass i Nordisk råds litteraturpris og andre prisar, meiner Heming Gujord at han er «den forfattaren i sin eigen generasjon som i minst grad har fått anerkjenning og utbreiing i samsvar med sitt litterære toppnivå». Då tenkjer han ikkje primært på at «danningshegemonar» som Rune Slagstad, Bernt Hagtvet og Mari Lending stadig har kritisert og freista utdefinere han. Verre er det at Bergen Offentlige Bibliotek, det viktigaste folkebiblioteket på Vestlandet, ikkje fann plass til Fløgstad i kjernesamlinga på hundre titlar. Men framfor alt at bøkene hans har nådd så lite ut i verda.

Med Fløgstad verk ønskjer Heming Gujord å gi eit bidrag til å forstå posisjonen Fløgstad står i. Men han vedgår at boka først og fremst viser at verdien av det forfattaren har bidrege med og framleis bidreg med, er svært høg.

– Eg trur ikkje Kjartan Fløgstad ønskjer å stå fram som ein motkulturell strateg, men heller som eit døme på korleis ein bør drive relevant maktkritikk.