Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med Artikler om litteratur 2015–2021, alt skrive med kulepenn, har forfattaren lagt nok ein stein til eit etter kvart ruvande litterært byggverk. Her har han samla artiklar om litteratur, eigen og andre sin, ei handfull intervju og ein merkeleg draum som drøymaren sjølv ikkje vil gi seg ut på å tolke. Som i Roman 1987 surrar han også her med namn og resultat frå skøytemeisterskapar.

– Eg ser ikkje noko poeng i å vere korrekt, alt er henta frå minnet. Mykje av det eg skriv, kan ein seie imot. Eg kan til og med motseie meg sjølv.

Han seier at han er blitt ein gammal mann og merkar at hugsen sviktar, finn ikkje alltid dei rette orda.

– Men når eg skriv, kjem dei til meg på ein heilt annan måte. Det som interesserer meg, er mi eiga forfattarrøyst.

– Er det stor skilnad på å skrive romanar og essay?

– Eg skil ikkje lenger mellom desse, tenkjemåten er mykje den same. Men romanar kan eg ikkje skrive lenger. Det tek ti år frå eg får ein idé til det blir dikting av han. For meg har løysinga blitt å skrive skjønnlitterære essay. Slik eg ser det no, og når eg veit korleis eg jobbar, er det uråd for meg å halde fram med romanskriving.

– Ein gammal, halvt forkasta idé kunne jo melde seg og be om å bli realisert?

– Kanskje, men eg går ikkje ut frå det, og eg ser heller ikkje fram til det med interesse, kjem det med støyande latter gjennom telefonrøyret.

Skjønnlitterære essay

Solstad legg til at han er svært nøgd med å skrive skjønnlitterære essay, slik han gjer no. Og sjølv om det har hendt at ein forkasta idé har dukka opp igjen fleire år seinare, ser han det som lite sannsynleg i dag.

– Av alt du har skrive, kva er du mest nøgd med?

– Eg har skrive dei bøkene eg har skrive, og dei har vore det beste nokon kunne vente av meg. Ja, kanskje mykje betre!

Med Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen avslutta Solstad i 2019 den einaste trilogien han har skrive om ein einskildperson. Og det gjorde han med å la den tidlegare kemneren døy. Men kvifor var det så om å gjere å ta livet av han?

– Det var ikkje viktig, men det låg i korta. Han var jo ein gammal mann, og eg kunne ikkje skrive bok etter bok om ein olding.

Litt klokare?

– Når du no har fylt 80, lurer du då, som Bjørn Hansen gjorde, på om dette var alt?

– Ikkje eg, nei. Eg synst alderdommen er ei svært spennande tid.

– Korleis?

– Ein skal jo døy! Og det er ganske spennande, eigentleg. Og det er nødvendig. Kvar tid har sin måte å møte det nødvendige på. I kvar epoke av livet har eg oppført meg som no, berre innanfor ein ny alder.

– Du seier i eit intervju at du trur du er blitt litt klokare med åra. Kva for utslag har det gitt?

– Nei, det har eg ikkje sagt.

– Jo, men du seier berre litt?

– Det er sterkt sagt og ikkje noko eg veit om eg kan stå inne for. Eg meiner ikkje at alderdom gir rett til å komme trekkjande med eigne røynsler og lære andre korleis dei skal leve livet sitt.

– Du kallar også deg sjølv eit tidsvitne?

– Det eg har vore vitne til, er det alle bøkene mine handlar om, ikkje noko eg kan gjere greie for i få setningar. Alt eg har skrive, har vore forsøk på å skildre samtida. Eg er ingen psykologisk forfattar, men har som motstandar av samtida vilja gi eit bilete av den tida vi lever i. Eg håper at somme i framtida vil lese heilt andre bøker som har prega denne tida, og så komme til bøkene mine og sjå at det var ikkje alle som tenkte sånn.

Debuten

– Som 16-åring bestemte du deg for at du ville skrive romanar som gjorde like stort inntrykk på andre som Hamsuns romanar hadde gjort på deg. Er du kommen dit?

– Eg byrjar å nærme meg. Men det er sjølvsagt eit heilt umogleg mål å nå, og meiningslaust. Setninga var god, sagt av ein ungdom, veldig god til og med. Og utsegna er heilt dekkjande for det som blei mitt liv.

Først ville Solstad ha det til at Sult var Hamsun-romanen som fekk han til å sjå kva det gjekk an å gjere litterært. I dag er han ikkje eingong sikker på at han las Sult så tidleg. No vedgår han at det truleg var kjærleiksromanen Victoria som gjorde utslaget. Dette skamma han seg over heilt til han på eit seminar høyrde Tarjei Vesaas sukke bortrykt over forteljinga om rikmannsdottera og møllarsonen.

– Kunne Vesaas gjere det, kunne eg òg stå inne for det.

– Du «ble sugd inn i Hamsuns dikteriske verden på en måte som på sikt kom til å bety alt, absolutt alt for meg», skriv du. Utan Hamsun, ingen forfattar Solstad?

– Ja.

Nøling.

– Vel, ein veit ikkje korleis det ville arta seg. Men Hamsun blei heilt avgjerande; hadde det ikkje vore for han, hadde eg truleg ikkje blitt forfattar. Om eg hadde venta eit par år til og byrja lese Kafka, så kanskje…

– Du skriv at «hadde det ikke lyktes meg å debutere på første forsøk, hadde jeg neppe blitt forfatter». Var sjølvtilliten så låg?

– Kanskje tek eg munnen litt for full her. Eg tenkte vel at i beste fall hadde eg aldri blitt forfattar, i verste fall ville eg ha skrive bok etter bok og blitt refusert gong etter gong og til slutt stått heilt åleine med forfattarskapen min – men utan å gi meg. Det høyrest også ut som meg.

Forandra alt

I det siste essayet i boka arbeider Solstad seg langsamt fram til å skildre sitt forhold til Hamsun. Det har ingen ting med Ståle Dingstads svært kritiske studie av Hamsuns antisemittisme å gjere. Den boka har han enno ikkje lese.

– Eg var beden om å skrive eit føredrag om Gösta Berlings saga, og då blei det naturleg å gjere samanlikningar med Hamsun. Det er ei svært flott bok, men ho gjer ikkje inntrykk på meg. Så gjekk eg rett laus på å skrive om korleis Hamsun forandra alt. Dermed fekk eg òg ein heilt ny måte å skildre min eigen barndom på. Slik eg aldri før hadde tenkt på barndommen min.

– Du fekk vel med deg debatten i kjølvatnet av Dingstads bok?

– Min konklusjon er likevel den same som før: Skriv ein god litteratur, unnskyldar det alt. Derfor er det viktig for meg å skrive godt.

– Frå du byrja skrive skjønnlitterært, knytte du deg til modernismen. Og der blei du. Korleis har det vore å vere låst fast til éi retning i alle desse åra?

– Det har sine sider. Eg skulle gjerne vore gladare i Dickens og slike folk. For meg byrjar litteraturhistoria med modernismen. Alle skryter av Thomas Manns Huset Buddenbrook, for meg betyr den boka ingenting. Då var Alexander Kielland mykje betre. Her gjer ikkje Mann anna enn å etterlikne ein eldre forfattar på ein dårleg måte.

– Etter kvart fekk du likevel sansen for Thomas Mann?

– Ja, han fekk sansen for seg sjølv òg, då han forlét realismen og blei Thomas Mann.

– Sidan modernismen er det som har gjort at eg kunne skrive, vil eg ikkje seie at det har vore noko direkte problem for meg å vere fastlåst til den retninga. For meg er all litteratur som ikkje er modernistisk, rein underhaldning og noko som ikkje angår mitt eksistensielle liv. Men eg skulle gjerne ha vore ein klokare og meir vidsynt mann enn eg er.

Då Dag Solstad gjekk gjennom gamle manuskript og papir for å velje ut det han ville gi til Nasjonalbiblioteket, gjekk det opp for han at han har halde på med det same frå debuten og fram til no.

– Det har ikkje komme noko nytt til, seier han og gjentek utsegna med ein klukkande latter.

– Dette gjeld òg for mange andre forfattarar: Ein held på og held på med det bitte litle livet sitt. Det er litt rart å tenkje på for ein som har skrive sidan han var 16 år, og no er blitt 80. Men eg klagar ikkje.

– Lurer du ofte på kvifor dei fiktive personane dine handlar som dei gjer?

– Ja, eg sit og grublar over det. Teoretisk kunne dei handla på mange andre måtar, men av ein eller annan grunn blir det som det blir, og dette går ikkje automatisk. Til sjuande og sist skjønar eg kvifor dei gjer det dei gjer, og då aksepterer eg det også.

Gode titlar

– Er du avhengig av at opninga sit som ho skal for å komme vidare med skrivinga?

– Ikkje alltid. Eg har skrive romanar der opninga først har komme til seinare. Då har eg likevel gått i gang, og så komme tilbake til opninga då eg skjøna meir av kva eg heldt på med. Til Arild Asnes hadde eg først ei heilt anna opning enn boka fekk til slutt. Også til Professor Andersens natt sleit eg mykje med opninga. Ikkje før eg kunne leggje handlinga til julaftan, gjekk det. Men opninga måtte skrivast først, der hadde eg ikkje komme vidare utan.

– Du har ein teori om at gode titlar «tiltrekker seg altfor mye lys». Kva er då din mest mislukka tittel?

– Genanse og verdighet. Den tittelen kunne nesten alle bøkene mine hatt, det er eit generelt uttrykk for heile forfattarskapen. Og noko eg har forsøkt å unngå heile tida. Titlar kan ta merksemd bort frå det vesentlege. Dei peikar ofte mot eitt einaste poeng, og romanane mine har nesten alltid fleire poeng som er likestilte. Då kjem romanen i ubalanse; for å hindre det har eg fleire gonger nytta tal som tittel.

– Korleis skal vi forstå sukket om «mitt senere akk så politiske forfatterskap» og utsegna «det skulle eg kanskje ikkje ha gjort» om dei fire sosialrealistiske romanane dine på 70-talet?  

Dag Solstad ler brydd. Så avviser han sukket som «berre eit tilfeldig utbrot», det var no slik orda fall, og akkurat då slo det han at det skulle seiast slik.

– Kva er det du sukkar over?

– Mykje. Det gjekk jo ikkje så bra, må eg vedgå. Men det må vere lov å sukke! Det eg sa om dei fire romanane, var vel litt koketteri, tenkjer eg. For eg er jo glad for at eg skreiv dei. Til og med Kjartan Fløgstad legg vekt på dei i festskriftet mitt, og han er ikkje nådig.

– Trur du i fullt alvor at bøkene dine i mange år ikkje blei omsette utanfor Skandinavia fordi du var erklært maoist?

– Når situasjonen lenge var slik, har eg sett dette som ei sannsynleg forklaring, både på norsk og utanlandsk side. Det blei gjerne forklart med at bøkene var så «norske» at dei nærast ikkje lét seg omsetje. Men kunne dei omsetje Proust, kunne dei omsetje meg òg.

Forført av maoismen

– Kva var det som var så bra med maoismen at du blei hekta?

– Maoismen forandra faktisk ganske mykje av livet mitt, gav meg eit politisk håp i tilværet. Her hadde ein milliard menneske gjort opprør mot kapitalismen og imperialismen. Det var verkeleg stort, og det gjorde at eg i dag gjerne vil bli hugsa som ein som blei forført av maoismen.

– Kva med undertrykkinga og kulturrevolusjonen som drap millionar av menneske?

– Det der har eg ikkje studert så nøye. Eg reknar med at folk måtte døy i kampen for og mot maoismen. Men dette vil eg ikkje gå inn på.

– I dag kallar du deg kommunist. Kva inneber det?

– Min kommunisme ventar på betre tider. Om eit par hundre år vil han kanskje bli den sigrande ideologien.

– Kva er essensen i din kommunisme?

– At brotet med kapitalismen skal bli gjennomført. For meg er det det aller viktigaste. Eg er ikkje blind for veikskapane ved kommunismen, slik han har vore praktisert. Det var svært mykje feil og mange grove brotsverk både i Sovjet og i andre kommuniststatar. Mykje må rettast på om kommunismen skal få sitt gjennombrot igjen. Meir har eg ikkje å seie om dette.

Utopien forsvann

– Kva er grunnen til at hovudpersonane dine gjekk frå å vere samfunnsengasjerte til å bli private, tilbaketrekte outsiderar?

– Først og fremst at livet forandra karakter, fortryllinga blei borte, og mi tru på utopien forsvann. Utopien er ikkje alt i mitt liv, har heller ikkje vore det. Viktigast for dette tapet var det som skjedde i Kina, ikkje det som skjedde i AKP. Eg hadde støtta utviklinga i Kina, men så endra landet fullstendig karakter. Dagens Kina er kapitalistisk og ikkje lik det Kina eg i si tid gav støtte til.

Sjølv om den litterære allmenta neppe vil sjå det slik, insisterer Solstad på at han har hatt rolla som outsider heile livet sitt, eigentleg. Absolutt alle born er outsiderar, fullstendig og omsynslaust underlagde foreldra sine luner og reduserte til usjølvstendige nek, forklarar han. Det er grunnen til at han ikkje har vilja skrive noko særleg om barndommen sin.

– Som barn erfarte eg så sterkt lengten etter å bli sjølvstendig og komme meg vekk. Og som vaksen har eg heile tida hatt ein typisk outsiderkarakter.

– Ein sentral og hylla forfattar gjennom fem tiår, som du?

– Eg skriv i alle fall som outsider, og då må eg vel ha lov til å kalle meg outsider òg.