Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Bak Det andre namnet, som er fyrste band i Septologien, ligg tallause natte- og morgontimar. For Jon Fosse skriv helst mellom klokka fire–fem om natta og ni om morgonen. I ei handling som strekkjer seg over eit par døger, møter vi målaren Asle, som reflekterer over livet, kunsten og kristentrua si medan han køyrer fleire turar mellom heimstaden Dylgja og Bjørgvin for å hjelpa ein namnebror og målarkollega i byen.

– Eg skreiv som alltid berre i veg, lytta meg framover. Den eine Asle dukka opp, og så den andre, vel, som ein slags dobbeltgjengar.

I dei åra eg skreiv Septologien, las eg mykje teologi, mykje kyrkjehistorie, mykje kristen mystikk, ja, eit halvt lite prestestudium, vil eg nesten tru. Og for fyrste gong bestemte eg meg også for å sleppa noko essayistisk refleksjon inn i prosaen min, men det måtte sjølvsagt vera Asles tankar, ikkje mine. Og særskilt der tankar eg sjølv tenkte, stakk seg ut, strauk eg dei. Nesten alt som er stroke, er essayistiske parti, i alt eit par hundre sider. Eg bestemte meg vidare for at eg ville skriva heile verket ferdig før noko vart utgjeve. Nettopp fordi eg visste det ville koma endringar under skrivinga, som ville påverka det eg tidlegare hadde skrive. Og ein del slike endringar vart det, sjølvsagt. Men det meste står slik det vart skrive.

– Eg meiner å sjå mange ekko frå tidlegare bøker i denne boka. Er ho også ei slags «oppsummering»?

– Ja, det er mange minningar om ting eg tidlegare har skrive, så det vert ikkje heilt feil å kalla det ei oppsummering, sjølv om det ikkje kjennest slik for meg, men meir som om eg har skrive noko heilt nytt, rett nok ut frå det eg kjenner til, og slik eg no eingong får til å skriva.

– I stemning minner denne boka om Morgon og kveld. Det er noko uverkeleg, draumeaktig over det du skriv?

– Ja. Då eg var ferdig, slo det meg at ein på eitt vis kunne sjå på heile romanen som ein utdregen augneblink, som eit langt no. Og draumar er vel på eit vis slik, kanskje. Eller kanskje er romanen som ein dødsaugneblink, men no tolkar eg meg sjølv, og det korkje vil eller bør eg gjera.

Heilt utan punktum

Det synest vera ein samanheng mellom Septologien og Trilogien. Stadnamn og personnamn frå Trilogien går att i denne. Og Fosse nyttar historiske namn som Bjørgvin, Nidaros og så bortetter i begge, sjølv om handlinga i Septologien er lagd til vår tid, om lag.

– Namnet Asle har eg nytta lenge. Også Ales. Men Dylja og Bjørgvin nytta eg for fyrste gong i Trilogien, og det er vel dei same plassane, nokre hundre år seinare, som er med i Septologien. Og for meg kjennest det som om handlinga er lagd nokre tiår attende i tid, men du kan ha rett, at det er vår tid om lag.

– I boka finst to kunstmålarar og ein ung gut med namnet Asle. Representerer dei ulike aspekt av personlegdomen til eller stadium i hovudpersonens liv?

– Dei to Asle-personane er åtskilde, men samstundes på eit vis same person, eller i alle fall ulike versjonar av same person. Slik det kanskje også seinare finst fleire personar som kunne ha vore Asle, eller som lever livet hans slik det kunne ha vorte, sjølv om namnet Asle då ikkje vert brukt. Den uklåre overgangen mellom dei to Asle-personane har vel nettopp med det draumevorne, det uverkelege du snakkar om, å gjera.

– Dei 514 sidene har ikkje eitt einaste punktum. Kvifor?

– Fordi det ikkje trongst. Det flaut av garde som det gjorde, og eg trong ikkje setja noko punktum. Det kjem heller ikkje noko punktum i dei fem delane som seinare vert utgjevne. Det skreiv seg slik, kjendest rett slik.

– Så «teologisk» som du er i denne boka, har du aldri vore i noko skjønnlitterært verk før?

– Det er det fyrste skjønnlitterære arbeidet mitt der eg slepper inn noko essayistisk refleksjon, men den måtte vera heilt knytt til Asles verd, til hans liv og hans tenking. Det var på eit vis frigjerande å sleppa slike refleksjonar inn i skrifta mi. Og i denne romanen var det dessutan naudsynt.

– Er det for sterkt å kalla denne boka ei truvedkjenning?

– Det er ein roman, fiksjon. Asle, forteljar-Asle, er truande. Han om si tru. Eg er likevel samd med han i mangt, og det kjendest viktig for meg å få skrive denne romanen, for så vidt kanskje som truvedkjenning. Eller som ei mogeleg truvedkjenning i vår tid.

Det han ikkje skjønar

– I dei skjønnlitterære tekstane dine, kanskje med unnatak for Melancholia-romanane, har du aldri skrive meir om lyset og det lysande mørkret enn her. Kva er dette lyset, og kva har det å seia det for deg? Høyrer det ikkje meir heime i den kristne mystikken enn i katolisismen?

– Eg deler somme av Asles tankar, andre ikkje. Mystikken er ålmenn, den er ikkje avgrensa til nokon religion eller konfesjon. Den er det som er sams for alle religionar, kan ein kanskje seia. Men det er klart at den katolske messa – ja, det har vorte sagt, og vert vel sagt i romanen, at den er mystikk i praksis, og eg skjønar den utsegna. Dette i motsetnad til den protestantiske, der den rasjonelle utlegginga og ikkje mysteriet i trua er det sentrale.

Fosse skriv om måling og målarkunst, men vedgår at mykje kan overførast til dikting og diktekunst. For der er Asle og han samde. Fosse meiner at all god kunst djupast sett dreiar seg om det same, anten det er dikting, biletkunst eller noko anna.

– Asle reflekterer over kor vanskeleg det er å skjøna eit bilete, for det er ikkje heilt «av denne verd». Slik er det vel med diktinga di òg?

– Kanskje. Eg skjønar meg i alle fall ikkje heilt på korkje meg sjølv eller diktinga mi. Og eg vil ikkje karakterisera anten meg sjølv eller diktinga mi.

– Heile romanen synest ha eit klårt metaaspekt. Når Asle fortel at biletet han held på med, er «eit nokså stort lerret» til han å vera, er det lett å sjå dette som ein parallell til boka?

– Det hadde eg ikkje tenkt på, men du har nok rett i det. Eg meiner vel at all god dikting i ei viss tyding handlar om seg sjølv, fyrst og fremst det. Og fyrst dinest om noko anna. Ikkje i direkte utsegner, sjølvsagt, men i den utsegna verket i seg sjølv er, som heilskap. Den eksplisitte metaromanen vert slik sett eit ytre påfunn. Dikting, i alle fall mi, er liksom to språk, det ein les, og så eit språk som talar taust attom dette skrivne språket. Og det er vel litt difor at all dikting, ja, mi i alle fall, vert metadikting.

– Aldri har eg lese ei bok frå di hand med sterkare sjølvbiografiske innslag enn denne.

– Der tek du aldeles feil! Asles liv og mitt liv liknar ikkje i det heile teke. Han lever avsides og åleine, eg lever eit høgst levande familieliv så sentralt som det går an, anten i Oslo eller i det sentrale Europa, berre for no å trekkja fram det. For meg er det sjølvbiografiske og dikting rett og slett motsetnader. Det gjeld ikkje å skriva seg sjølv fram, meir om å skriva seg sjølv bort, om å overskrida, transcendera, seg sjølv.

Ein fanden i Fosse

Men sidan autofiksjonen er så på moten, gjekk det ein fanden i Fosse, og han fekk føre seg at han ville leika seg litt med den sjangeren med å skriva inn ytre likskapstrekk mellom Asle og han sjølv, som at han har grått, tynt hår i hestehale.

– Eg burde vel ha halde meg for god til å gjera det, men eg klarte ikkje å dy meg. Asle har òg konvertert, noko eg òg har, men hans og min konversjon liknar ikkje i det heile teke, berre for å ha sagt det. Men sjølvsagt, eg veit noko om det eg skriv om. Eg har eit materiale, eit stoff, for å seia det slik. Noko eg har røynt, lese om, høyrt om eller kvar eg no har det ifrå. Men alt slikt er likevel forvandla av sjølve skrifta, av sjølve den logikken dette romanuniverset trong. Og slik vert det noko nytt, noko som ikkje fanst, før det no gjer det i romanen. Utan den forvandlinga vert litteraturen dårleg og usann. Og eg vil skriva sant. Eg har alltid meint at det er umogeleg, i alle fall for meg, å skriva sjølvbiografisk og samtidig skriva godt. Det er nettopp det som skil diktinga frå det sjølvbiografiske, som gjer diktinga god, gjev den flog og svev, gjer den til nettopp dikting. Elles er det forresten underleg at det eg røyner når eg diktar, på eit vis kjennest meir røynleg enn det eg verkeleg har røynt. Difor kjem eg heller aldri til å skriva nokon sjølvbiografi.