Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med Kvar dag skal vi vere så modige ser 41-åringen frå Feios i Sogn ut til å kunne forlate gruppa av forfattarar som haustar få, men gode kritikkar og likevel vinn lite merksemd i media – og tilsvarande sal. At det er P2-lyttarane sin jury som har gitt den Oslo-busette forfattaren romanprisen, set han spesielt pris på.

– I juryen sat kvalifiserte lesarar, som er hovudmålgruppa for mange av oss som skriv. Folk med ulik bakgrunn, folk som har lese mykje og er kresne og opptekne av kva dei nyttar tida si på. Eg var budd på skarp kritikk og hard medfart, men så gjekk det svært bra. Dei sa mykje pent om boka, og dei hadde skjøna det eg har vilja med henne. Ein jurymedlem sa at etter å ha lese boka mi, vil han kanskje reagere meir på det om han ser eit barn som ikkje har det bra. Prisen inspirerer meg til å halde fram med prosjektet mitt.

Kvar dag skal vi vere så modige fortel om ti–elleve år gamle Isak, som bur åleine med mor si, og alt er skildra frå hans perspektiv. Mora er psykisk sjuk. Guten har berre éin venn, innvandraren Yardan, men går stundom til nabogarden, der den litt mistenkjelege innflyttaren Morgan held til. Hyppig skulkar Isak skulen, fordi mor hans krev at han er heime med henne. Mora opnar aldri døra eller svarar telefonen ettersom ho trur det er barnevernet eller andre offentlege etatar som vil ha kontakt.

Til dagleg er Tjønn forlagsredaktør for barne- og ungdomsbøker i Samlaget. For tida i redusert stilling fordi han også er husdramatikar på Dramatikkens Hus i Oslo.

– Korleis oppstod denne romanen?

– Eg hadde ei scene med ein gut som føler at han må gå ut av huset fordi det skjer noko med mora. Så han går til nabogarden, der eit taust vennskap har oppstått med mannen som bur der. Deretter måtte eg finne ut kva som skjer mellom Isak og Morgan, og kvifor begge treng å komme til det gjerdet som skil eigedommane. Og kvifor tek ingen av dei steget over gjerdet? Men eg visste ikkje kvar dette skulle ende.

– Visste du på førehand at det var omsorgssvikt du skulle skrive om?

– Eg skjønte litt ut ifrå korleis mora var i byrjinga, eg visste nok at det skulle dreie seg om omsorgssvikt. Men som regel byrjar eg berre med ei scene, så leitar eg fram ein tone i språket og finn ein hovudkarakter. Deretter dukkar eg inn i den situasjonen han eller ho står i, og så må eg freiste å dikte vidare ut ifrå det.

Adoptert

– Det er ikkje første gong du skriv om omsorgssvikt.

– Mange av dei eg skriv om, opplever omsorgssvikt. Nokre gonger har eg freista unngå temaet, men ikkje fått det til. No lèt eg det som skjer, skje. Eg kan ikkje tvinge meg bort frå det. Eg må inn i det som kjennest viktig for skrivinga mi, og då blir det å lyfte fram born som har det vondt. Born er eg svært oppteken av, og eg er fascinert av kor mykje vondt dei kan tole og klare om dei berre har ein vaksen, nær omsorgsperson som ser dei.

– Har du ei forklaring på kvifor dette er blitt ditt tema?

– Først då eg fekk eigne born, skjønte eg at eg sjølv må ha tolt svært mykje. Fram til eg var tre år, skjedde svært mykje i livet mitt, men eg hugsar ikkje noko av det. Eg blei forlaten, eg kom på ein barneheim som toåring og blei adoptert til Noreg, frå Sør-Korea. Dette gjer at eg kan leve meg inn i eit barn som kanskje ikkje har det så bra.

– Kanskje hugsar kroppen din det hovudet har gløymt?

– Ja, det har eg lurt på. Kanskje ligg kjensler i kroppen som kjem fram gjennom skrivinga. Eg veit ikkje noko om bakgrunnen min – kven dei biologiske foreldra mine er, kva som skjedde, korleis eg hadde det. Det finst eit mørkt hòl i livet mitt som eg kan nytte skrivinga til å få ut kjenslene kring. Alt dette er nok med i det eg skriv, på eit eller anna vis.

Det er ei vond historie forfattaren fortel, men truleg meir vanleg enn vi ønskjer å tenkje oss. For han var det viktig å gjere forteljinga realistisk. Sjølv har han ikkje vore utsett for omsorgssvikt, men tvert om hatt ein fin oppvekst etter at han kom til Noreg. Men han trur at mange opplever å ha det fælt heime, derfor er det viktig for han å skrive om desse borna som har det slik, fortel han.

– Dessutan er dei som opplever omsorgssvikt, også meir utsette for overgrep. Dei er sårbare, søkjer kanskje hos andre vaksne den nærleiken dei ikkje får heime, og så kan dei lett bli utnytta av personar med vonde føremål. Under skrivinga var eg i dette landskapet, men eg ville ikkje at det skulle vere ei bok om overgrep mot born. Likevel ville eg at lesarane skulle få mistanke om noko i den retninga.

Engsteleg

– Om historia du fortel er vond, er ho fri for ytre dramatikk.

– Det var ein stil eg valde. Eg ville vere inne i hovudet til Isak, ville ikkje gå spesifikt inn på kva som er gale med mora, kva ho slit med, og kva som skjer der heime. Eg ville vere i språket, vere i Isak. Unngå det altfor konkrete, halde litt avstand til det som skjer. I staden prøver eg å gi hint her og der i teksten.

– Isak er ein av dei mange som er opplærte til å dekkje over alt som er gale i heimen?

– Born er jo svært lojale mot foreldra. Sjølv om dei opplever å bli slått, er dei redde for kva som kan skje om dette kjem ut. Isak er svært glad i mora si, og han veit at dei har hatt det fint før. Mora har lært han å smile og seie at alt er bra. Han er eit typisk sårbart barn som prøver å halde maska og ikkje skilje seg for mykje ut.

– Når Isak tenkjer at han liker Yardan fordi han aldri lyg, ligg det vel under at han skjøner at alt mora seier, ikkje er sant?

– Isak er framleis eit barn som ikkje veit at det finst nokon som kan hjelpe han. Han er overlaten til mora og det ho fortel, men han skjøner nok litt.

Den unge hovudpersonen er engsteleg og sosialt utilpass, heile tida må han vere på vakt så han ikkje gjer eller seier galne ting, slikt mora misliker. Forfattaren peikar på at guten berre har éin venn, og at han manglar eit større sosialt nettverk. Han er stort sett heime og torer ikkje ta nokon med heim på besøk.

– Kvifor har du gitt hovudpersonen det bibelske namnet Isak?

– Eg har ein vane med å nytte referansar til Bibelen, men det er ikkje medvite. Eg vil helst ha namn som ikkje gjer så mykje av seg. Gjerne korte namn, slike som ikkje tek for mykje merksemd frå teksten.

Ingen kritikk

– Det er knapt nok tale om ein far i denne forteljinga?

– At ein forelder er borte eller forsvinn, er noko eg har gjort i fleire bøker. Det heng vel saman med at eg sjølv aldri har visst kven mine biologiske foreldre er.

– Dette er også ei historie om naboar som skjøner og bryr seg. Var det på noko tidspunkt tale om å la boka ende utan håp?

– Nei. Spesielt fordi det gjeld eit barn, var det viktig for meg at det fanst eit lys her. Historia sluttar både trist og vondt, men så er det jo litt håp på tampen. Til slutt får vi vite at Isak har klart seg, men vi veit ikkje kor store sår han har, kva som framleis lever i han.

– Det er vel ikkje heilt tilfeldig at Morgan, naboen som først ser Isak, sjølv har ei vond oppleving bak seg?

– Men lenge er han eit mysterium. Kvifor dukka han brått opp i bygda for eit år sidan og isolerer seg der? Har han gjort noko kriminelt? Kvifor er han så oppteken av Isak? Fordi eg ikkje ville at dette skulle bli ei overgrepshistorie, måtte løysinga bli at han sjølv hadde opplevd noko vondt.

At Kvar dag skal vi vere så modige skulle vere ein kritikk av barnevernet og skuleverket, vil ikkje forfattaren vere med på. Han meiner at dei er heilt nødvendige i denne historia, og både lærarinna og barnevernet har byrja interessere seg for kva som skjer i heimen til Isak. Samstundes er det ikkje uproblematisk å gå inn i slike saker, det er lettare å stå på utsida og pirke i dei.

– Svært mange vaksne, meg sjølv inkludert, vil føle at det er vanskeleg å bry seg, ein går jo inn i ein privat sfære. Ein kan gjere feil, men det er betre å gjere for mykje enn for lite.