Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Under arbeidet med førre roman, Norma (2015, på norsk 2016), kom den finsk-estiske forfattaren over denne tematikken, men fekk han ikkje til å passe inn i historia ho då heldt på med. Men så bestilte Burgtheater i Wien eit stykke av henne om «Samtids-Europa», det gav høve til å dykke ned i emnet. Hovudpersonen i stykket, donoren Daria, blei så med over i den nye romanen, Hundeparken (2020, omsett til norsk av Turid Farbregd), der ho har ei særs viktig birolle.

Forfattaren fortel at boka byrja med eit bilete av to kvinner som sat i ein park i Helsingfors. Men det meste av den dramatiske handlinga er lagt til Ukraina, dels i åra etter Sovjetunionens fall, dels etter oransjerevolusjonen i 2004 og den russiske okkupasjonen ti år seinare.

– Alt eg såg, var dette biletet med dei to kvinnene. Kven dei var, kva som hadde skjedd med dei, kva som skulle skje, ante eg ikkje. Men eg visste at boka skulle handle om surrogati og donorskap i det korrupte Ukraina, verdas største babyfabrikk. Då eg såg at ingen andre skreiv om dette, skjøna eg at eg måtte følgje samvitet mitt og sjølv skrive om det.

– Er det råd å seie noko om kor omfattande den såkalla fertilitetsindustrien i Ukraina er?

– Ikkje anna enn at han blir stadig større. Statistikk finst ikkje, men det er ikkje usannsynleg at det årleg blir gjennomført fleire titusen eggdonasjonar og surrogati i Ukraina. Etter at Thailand og India stoppa babyfabrikkane sine, flytta industrien til Ukraina, som har dei mest liberale surrogatilovene i verda. Har du pengar, kan du kjøpe deg ei lov. Heile systemet er rote. Det er den viktigaste årsaka til at Ukraina er blitt verdas fertilitetshovudstad. At landet har mange kvite, kaukasiske kvinner, gjer det også attraktivt.

Noko å syne verda?

I andre land som gir surrogatibehandling under ordna forhold, ber mora fram barnet, som så blir adoptert formelt og etter lova. I Ukraina er surrogatmora totalt rettslaus, ein finn ikkje namnet hennar i noko dokument. I fødselsregisteret står kjøparen som mor til barnet.

– Er den russisk-ukrainske krigen ein del av forklaringa på at fertilitetsindustrien har auka så sterkt i Ukraina?

– Heilt klart. I eit land der pensjonen er låg, arbeidsløysa høg og helsesystemet skrøpeleg, er halvannan million internt fordrivne eit kjempeproblem. Mange kvinner ser fertilitetsindustrien som løysinga. Ikkje fordi dei vil, men fordi dei må.

– Kva skjer med kvinnene når dei ikkje lenger kan vere eggdonorar eller surrogatmødrer?

– Dei må prøve å syte for seg sjølve som best dei kan. Klienten kan krevje at dei tek abort, utan nokon som helst kompensasjon, sjølvsagt. Går noko gale i prosessen, står kvinna på berr bakke. Kanskje misser ho også evna til å føde eigne born. Med denne boka ønskjer eg å informere om kva som skjer, og auke folks medvit om kva denne industrien utset kvinner for.

Sofi Oksanen er ikkje absolutt imot korkje eggdonasjon eller surrogati, men ho vil at det skal skje i regulerte former, under skikkeleg medisinsk kontroll, og at kvinnene har dei same rettane og det same rettsvernet som klienten. På sitt verste samanliknar ho det som skjer i Ukraina, med eugenikk, rase- eller arvehygiene, der klientane kan bestille kjønn, hårfarge, intelligens og så vidare på avkommet.

– Då blir spørsmålet: Er det verkeleg eit barn du ønskjer deg, eller berre noko å syne verda? Talet på adopsjonar går ned. Det er lettare, tek kortare tid og er faktisk billegare å kjøpe seg eit barn.

Maktstrukturar

Det kan sjå ut som Oksanen har store kunnskapar om Ukraina og ukrainsk kultur og levevis. Ho vedgår at ho aldri har budd der, og at ho har lese seg til mykje. Men ho har hatt fleire opphald i landet under førebuinga til boka. Ho har oppsøkt fleire av stadene der handlinga skjer, og snakka med mange menneske om smått og stort. Slik har ho også skaffa seg informasjon om fertilitetsindustrien.

– Det viktigaste er at ein som forfattar kan skape ei verd som lesarane trur på. Eg har ein ukrainsk venn som underviser i finsk i Kiev. Han har lese manuset. Då han gjekk god for det, var eg ikkje redd.

Etter å ha gitt ut to romanar med handling frå Ukraina seier det seg sjølv at Oksanen må ha eit nært forhold til landet. Ho fortel at det var oransjerevolusjonen som fekk henne interessert i landet, og det som skjedde då, følgde ho tett online. I dag kjenner ho «ein mental nærleik» til Ukraina.

– Kanskje mest fordi utviklinga ikkje var så ulik den Estland, som mor mi kjem frå, hadde vore igjennom. Ein viktig skilnad er rett nok at Estland aldri blei ei leikegrind for russiske og estiske oligarkar, slik Ukraina har opplevd. Då landet frigjorde seg frå Russland i 1990, fekk dei tidlegare makthavarane sitje i posisjonane sine. Slik kunne også det gamle systemet med omfattande korrupsjon leve vidare.

Det er vanleg å hevde at utnytting av kvinnekroppen er sjølve hovudtemaet i Sofi Oksanens forfattarskap. Sjølv ser ho det ikkje heilt slik. For henne er makt og avsløring av alle maktstrukturar det viktigaste, og utnytting av kvinnekroppen ein del av dette.

– Å skrive ein roman tek tid. Temaet må vere svært viktig for deg om du skal skrive på ei bok i fire–fem år, kanskje lenger.

Hundeparken er ein kompleks roman som kan minne om krim eller thriller slik boka gradvis avdekkjer hendingar og personar. Men forfattaren fortel at strukturen langt på veg gav seg sjølv. Det ho var oppteken av under skrivinga, var å halde oppe spenninga dei fem dagane notidshistoria dekkjer.

Sosialhistorie

Forteljaren er identisk med hovudpersonen, Olenka. Ho lever i løynd i Helsingfors etter å ha flykta frå Ukraina, der nokon ønskjer å sjå henne dømd for eit drap ho er utan skuld i. Boka er hennar forteljing, som samstundes er både eit skriftemål og ei forsvarstale. Det gjer at ho ikkje er ein påliteleg forteljar.

I boka jobbar Olenka som koordinator for eit selskap som formidlar donorar og surrogatmødrer til rike kundar. Ein del av jobben er å fabrikkere den perfekte bakgrunnshistoria for desse kvinnene og familiane deira, slik at kundane blir nøgde.

– For meg er dette meir enn noko anna ei bok om korrupsjon og korleis det påverkar alle sider av livet. I Ukraina er det uråd å ikkje vere ein del av korrupsjonen, sjølv om ein har dei beste hensikter. Korrupsjonen finst på alle nivå i samfunnet, men situasjonen er klart betra etter revolusjonen i 2004.

– Donorane i boka di blir undersøkte av kundane som om dei skulle vere kveg. Er dette rein dikting eller brutal røyndom?

– Eg har høyrt og lese mange slike historier. Alt kjem an på kunden, det er kjøpars marknad. Har du mange kvinner å velje mellom, trur eg det kan påverke sinnet ditt negativt.

– Det er ei kynisk blanding av miskunn og rå business i måten Olenka tenkjer og handlar på?

– Sjølv tenkjer ho nok at ho hjelper. Sjølvbedrag. Dei fleste som gjer noko etisk problematisk, vil gjerne sjå seg sjølve som velgjerarar. Noko som har vore viktig for meg, er å syne kor mykje som avheng av at Olenka lukkast. Ikkje berre for henne sjølv, men for heile familien. For slik har mange det i Ukraina. På ein måte er romanen min også eit stykke ukrainsk sosialhistorie.