Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

– I boka bruker eg litteratur, for det meste frå dei siste fem åra, til å orientere meg i tid og stad. Eg fortel om folk eg har møtt og ting eg har sett på, og nyttar dei og samtidslitteraturen til å prøve å setje meg sjølv i stand til å sjå og kanskje seie noko om korleis eg opplever verda, på ein måte som kan vere relevant for fleire enn meg.

31-åringen frå Bergen har budd i USA dei siste åtte åra. Der tok ho ein tverrfagleg mastergrad i politikk og filosofi ved The New School for Social Research i New York. Men så ville ho arbeide seg ut av det akademiske språket og inn i det litterære. Dermed blei det ein Master of Fine Arts ved Columbia University. Seinare har ho undervist i essayistikk ved dei to kjende universiteta.

Førearbeid

Det vil neppe forundre nokon som les Marianegropen at Ida Lødemel Tvedt no gjer research til det ho vonar skal bli den første romanen hennar.

– Kva er din eigen posisjon i det du skriv; opplever du deg som eksilant eller ei som lever mellom to kulturar?

– Ikkje eksilant. Eg er ofte heime i Noreg, og eg er der i hovudet mitt. Men eg liker godt å bu to stader og ikkje vere heilt heime nokon stad. Då kan eg rømme til den eine staden når eg er lei av den andre. Generelt liker eg alt som er dobbelt.

Når hovudet og resten av henne er i heimlandet, er det ofte i Hovdebygda på Sunnmøre, på tunet der sjølvaste Ivar Aasen voks opp. Der budde besteforeldra hennar, der har ho vore mykje, og mormora figurerer i Marianegropen.

Forfattaren ser debutboka som eitt essay, men er open for at andre kan ha eit anna syn, for dei 350 sidene er delte inn i 43 kapittel.

– Boka beveger seg gjennom klisjear og flosklar som eg gjer litt narr av, men som samstundes er motiverte av kjensler som er ekte, og som eg tek alvorleg. Så går det vidare og endar ein heilt annan stad. Det byrjar i eitt språk og éin måte å tenkje om verda på, og går vidare derifrå, prøver ut ulike andre tankesystem og språksystem og endar i eitkvart som kanskje er vendt mot noko meir konkret og mindre fantasidrive enn det boka tek til i. Eg prøver å tøye essayistikken, slik at han somme stader er meir privat, andre stader meir akademisk, dels idédriven, dels forteljande.

For Ida Lødemel Tvedt er boka primært ei utprøving av kva essaysjangeren kan gjere, kor langt han kan tøyast i ulike retningar – intervju, gatevandringar, det meir fragmentariske, det meir argumenterande, og kva det set henne i stand til å tenkje, seie eller gjere.

Der noko luggar

– Du kallar boka eit «selfie-filosofisk eksperiment». Kva ligg i det?

– Eg bruker karikaturane som blir hefta ved yngre generasjonar, og spør litt spøkefullt korleis kulturkritikk kan sjå ut når det er vi som skriv han. Vi er jo berre desse narsissistiske menneska, korrumperte av sosiale medium. Korleis kan vi bruke våre synder til å gjere noko interessant? Eg har ikkje navigert etter det eine eller andre essayidealet, berre skrive slik det fell meg naturleg å skrive. Måten eg skriv på, er ikkje eit standpunkt i seg sjølv, det er berre slik eg tenkjer.

– Det verkar som om du set essaykunstens krav til openheit høgt. Du går inn i ulike tema heilt utan førehandskonklusjonar?

– Eg skriv ikkje om ting eg veit kva eg meiner om. Mi interesse ligg der noko luggar, om det er noko eg reagerer sterkt på, med age eller begeistring, avsky, sjalusi eller misunning. Når det luggar slik, forsøker eg å lage meg eit rom der eg kan tenkje over ting i ro og fred, for å finne ut kvifor noko vekkjer sterke reaksjonar.

Ifølgje denne forfattaren er norsk sakprosa som regel «gørrkjedelig». Men ho kjenner at det blir for kvalmt å svare ja på spørsmålet mitt om Marianegropen er ein freistnad på å heve nivået.

– Nei, boka er ikkje ein freistnad på å heve nivået eller bidra med noko som helst. Fullt så innbilsk er eg ikkje. Men det finst også mange andre døme i boka på at eg legg hovudet på blokka med utsegnene mine. Kall det gjerne litterær masochisme.

– I boka peikar du på at delar av den offentlege retorikken etter 22. juli-terroren spring ut av den nasjonalistiske ideologien som Anders Behring Breivik hadde gjort til sin?

– Det er ikkje det eg seier. Eg viser døme på ein retorikk som speglar hans i bruken av til dømes lys/mørke-motsetninga, som i førestillinga om Noreg som lyset ein kunne vende tilbake til etter at det store mørket hadde komme og laga kaos. Men å finne slike ekko er inga original innsikt i seg sjølv. Poenget mitt er heller å lage ei forteljing basert på mi nærlesing av talar, dikt og bøker om 22. juli, for å tenkje gjennom kva slags minnepolitikk som blir sementert i desse kulturuttrykka.

Dei snille krapyla

Standup er Tvedts yndlingskulturform, og i boka argumenterer ho for at det, i motsetnad til andre kunstformer, er reinsande. Ikkje betre, men annleis. For henne er standup ein stad for den egolause feiringa av taparen og det ynkelege, av det patetiske og det nedrige. I god standup ser ho noko kjærleg, det har å gjere med at det lågaste blir opphøgd, alt blir snudd på hovudet. Og ein føresetnad for god humor, meiner ho, er at ein er snill.

– Det inneber ikkje at komikarane eg liker, ikkje er dei krapyla dei hevdar at dei er, men at dei har ein moralsk integritet som hindrar dei i å rettferdiggjere dei styggaste handlingane sine. Dei er morosame fordi dei både hatar og tilgir seg sjølve og ser heile verdas tragedie i sine eigne tankar og handlingar. Dette skaper verdsbilete som ikkje er baserte på syndebukkmekanismar eller nag, men ei form for radikal tilgiving. Vitsen som er motivert av nag eller hemnlyst, fungerer berre ikkje som humor.

– Du ser problematiske sider ved metoo-kampanjen?

– Eg ser flest frigjerande sider ved han. Men eg prøver å tenkje på kva som skjer når ein juridisk retorikk blir flytta inn i privatsfæren og nytta til å diskutere ting som ligg utanfor det juridiske. Eg bekymrar meg ikkje så mykje for dei som er skuldige, men for kva raseriet gjer med oss som er sinte og indignerte. Syndebukkmekanismane er som dei er, og når vi hiv alt som er vondt og vanskeleg over i nokre patetiske menneske som vi ikkje liker, trur eg vi blir ståande i eit vanskeleg forhold til oss sjølv.

Kvinnerolla

– I samband med metoo skriv du: «Vreden, som på sitt beste er kraften som kan bevege verden og tvinge fram rettferdighet, blir impotent.»

– Dette heng saman med noko eg høyrde den britiske filosofen Onora O’Neill sa: «Dette vil ende opp med å slå tilbake på dem det er ment å beskytte.» Eg forstod ikkje straks kva ho meinte, men det løyste ut nokre spørsmål i meg som eg speler vidare på i essayet, der eg mellom anna skriv om kor harde kvinner kan vere mot andre kvinner. Nag og misunning kan vere kamuflerte som omsorg. Eg skildrar situasjonar som tilsynelatande dreier seg om ansvarleggjering og rettferdstenking, men der det under overflata går føre seg noko mørkare og ikkje fullt så hyggeleg.

– Du er innom feminisme og feministar i essayet, men korleis ser din eigen feminisme ut?

– Eg veit ikkje. I boka snakkar eg vel oftare om kvinnesyn og mannssyn enn om feminisme. Eg trur det temaet har sprengt seg inn overalt i boka utan at eg har hatt kontroll på det. Det er nok viktigare for meg enn eg kanskje liker å vedgå. Sjølv om ingen av essaya er motiverte av kvinnepolitiske spørsmål, endar mykje opp med førestillingar om kjønn, også som ein analysereiskap. For same kva ein meiner om kjønnskategoriar, kan ein vel seie seg samd i at kvinnerolla er verdas eldste og mest spektakulære teatralske karakter. Det gjer henne, om ikkje anna, til ein nyttig og morosam litterær figur å leike med.