Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Alt i romanen Forvandlinga (2018) skildra ho valdtekta, men då i eit tredjepersonsperspektiv. I Forbryter og straff fortel ho i første person og kjem mykje tettare på. Ho ville skrive om overgrepsmannen, la han vere hovudperson, men måtte etter kvart innsjå at det fekk ho ikkje til. I staden blei boka skriven ut frå ein sterk trong til å forstå.

– Forstår du no?

– Ikkje beinveges, men no har eg litt fleire verktøy å hjelpe meg med. På eit intellektuelt plan skjønar eg betre at for han var eg ikkje eit medmenneske der og då, eg trur eg har forstått litt meir av tankegangen bak det han gjorde. Då kjennest det ikkje lenger så tilfeldig. Jo, eg var eit tilfeldig offer, men eg innser at dette neppe kan skje meg om att når som helst av kven som helst, slik eg først frykta.

– I Forvandlinga slo du fast at du aldri kunne skrive om overgriparen. Kva var det som fekk deg til å snu opp ned på den konklusjonen?

– Etter Forvandlinga tenkte eg at eg var ferdig med saka, no ville eg skrive om andre ting, helst også om andre enn meg sjølv. Men midt under lanseringsfesten for den boka tok fransk politi kontakt og fortalde at dei etter halvtanna år hadde spora opp gjerningsmannen.

Ho trudde ikkje den nye informasjonen skulle påverke henne så sterkt som han gjorde, men det sette i gang ein rettsprosess med mange avhøyr, rekonstruksjon, konfrontasjon.

– Plutseleg dukka overgriparen opp. Eg ville og ville ikkje vite meir om han, difor tok det lang tid før eg orka lese gjennom etterforskingsrapporten. På eitt vis opna dei tørre, saklege orda meir opp, på eit anna vis gjorde dei saka meir uforståeleg. Eg fekk ikkje fred til å drive med andre ting. Det starta så mange tankar i meg at eg måtte berre få dei ned på papir.

At boka er sjølvbiografisk, legg ikkje forfattaren skjul på. Men det sjølvbiografiske er kjenslene, dei er «sanne» i den meining at dei er hennar eigne, sjølvopplevde. Det meste av fakta har ho endra på, mykje er teke vekk eller komprimert og knadd.

Abort

Kathrine Nedrejord (34) er finnmarksjenta som tidleg drog utanlands. Eit år i Buenos Aires gav meirsmak, men helst nærmare slekt og familie. Så blei det Paris, der ho har budd i elleve år, dei siste åra saman med ein fransk sambuar og ein liten son. Teatervitaren debuterte med romanen Transitt i 2010, og Forbryter og straff er hennar fjerde roman. Ho har også skrive barnebøker, sakprosa og dramatikk, og ho har vore husdramatikar på Nationaltheatret.

– Du skriv at du også sona ei straff etter valdtekta. Har den kjensla sleppt taket?

– Ikkje heilt. Ho dukkar opp i dei mest uføreseielege situasjonar. Det kan komme i samband med eit sanseinntrykk som låser meg fullstendig og bringar meg tilbake i redsla og tida etter traumet. Men det har hjelpt å bli mor og ha andre å passe på.

– Du har lese mykje om valdtekt og traume etter ei slik oppleving. Kor representative trur du dine reaksjonar er for andre i same situasjon?

– Mykje av etterreaksjonane kan vere like, men det kjem an på omstenda – som kvar overgrepet har skjedd, kor ung ein var – kor mykje det vil forme livet vidare, om overgriparen var framand eller nokon ein kjende. Dette har gjort meg skeptisk til framande menneske, instinkta slår raskt inn: Er eg i fare? Det er slitsamt å leve med, og det kjennest urettvist. Eg var «heldig» som var godt vaksen då det hende, eg var blitt eit «heilt menneske».

– Medan du venta på rettssaka, hadde du ein spontanabort. Gav det deg dobbel skuldkjensle?

– Ikkje direkte skuldkjensle, men det kjendest som dei to opplevingane hang saman. Eg leitar etter samanhengar som eg plagast med sjølv, ser etter meining der det kanskje berre er tilfelle. I heile det vellykka svangerskapet eg hadde etterpå, var eg ikkje trygg før eg heldt guten i armane.

– Du knyter fosterdøden til valdtekta og ser kroppen din som noko som skyt frå seg kvar spire av håp. Det må ha vore ei forferdeleg kjensle å bere på?

– Klart det. Valdtekta er så kroppsleg og så nær. Psykologane meiner det er grunnen til at dette er av dei trauma som set seg sterkast i kroppen. Ein kjem ikkje frå, det er ein sjølv som er angripen. Då er det ikkje så lett å finne tilbake til kroppen sin. Det same gjeld seksualiteten. Det kjennest som om noko er gale, utan å vere det fysisk. Litt etter litt har eg klart å kvitte meg med den tanken, men det måtte noko positivt til, at eit spirande håp fekk vekse.

– Noko av det du skildrar, er vel ein konflikt mellom hovud og kropp?

– Absolutt, eg kan framleis kjenne det. Å prøve å argumentere med ein kropp som har si erfaring, få han til å roe ned i ein situasjon kroppen kan oppleve som farleg, er ikkje lett. Stundom verkar det, men svært ofte har kroppen vetorett. Han avgjer korleis ein skal reagere på ting, kva ein toler og ikkje.

Sabotere

Boka er òg eit stykke metalitteratur, ei historie om korleis denne romanen blei til. Og altså ei bok om det Nedrejord ikkje fekk til. Ho er klar på at prosessen har vore radikalt annleis enn for dei andre romanane ho har skrive.

– Eg ville verkeleg skrive frå hans perspektiv, men sinnet mitt dukka heile tida opp. Eg har brukt mykje meir tid på denne romanen enn dei førre. Temperamentet her er eit heilt anna enn i dei andre.

– Du har stått i spagat mellom ønsket om ikkje å nyansere biletet av gjerningsmannen og vissa om at det må til for å skape god litteratur?

– Det blei mykje att og fram. Om eg prøvde å gå langt inn i han, blei han for mykje av ein fiksjon. Eg hadde så lite konkret, og så kjendest det tryggare å gjere han til ein karakter som var fjernare. Då tøtsja eg ikkje borti det som verkeleg gjorde vondt. Men det blei feil – og feigt – å gjere han til for mykje fiksjon.

– Ein stad skriv du: «Jeg saboterer min egen tekst.» Var det ein forsvarsreaksjon når du kom for tett på han?

– Ja, eg kjende at eg tok stadig større plass i teksten, og det var ikkje meininga. Til slutt fann eg ut at kanskje var det ikkje så ille å skrive ein roman om ein roman som mislykkast.

– Du lèt deg provosere over at mange ser overgriparen som meir interessant enn offeret. Men er ikkje det naturleg: overgrepet er jo avviket?

– Eg skjønar det. I mykje av det eg har lese om overgrep, har eg fleire gonger møtt meg sjølv i døra: Eg blir så sint over det eg les, men så lèt eg meg fascinere. Dei siste åra er denne fascinasjonen blitt forsterka av true crime-bøker og TV-seriar. Der får gjerningspersonane ofte kallenamn som mystifiserer dei og gjer dei endå meir interessante. Eg veit ikkje om vi faktisk blir noko klokare av denne true crime-bølgja.

Mot slutten skriv Nedrejord at «romanen er mitt forsoningsmøte». Kva slags forsoning kan det då vere tale om – med kva og med kven? Lenge tenkte ho på forsoning og eventuelt tilgiving som noko umogleg, noko som berre gjorde henne sint.

– Det gjeld å få sett eit slags punktum, finne ein måte å komme seg vidare på. Eg trur ikkje ein treng å tilgi, men å forsonast med seg sjølv og det opplevinga har gjort med ein. For meg var rettssaka svært viktig, romanen likeins.

Ny bok

– Kjenner du deg «reparert», for å nytte ditt eige ord, etter at gjerningsmannen fekk ei streng straff?

– Ikkje heilt «reparert», men kanskje litt meir forsona. Det kjennest som om samfunnet har anerkjent at det var gale, det som skjedde med meg, og har sett det på papiret. Det betydde meir enn eg trudde det ville.

– Du skriv ikkje berre om eit før og etter, men òg om ein endra personlegdom. Kan det tenkjast at du blir ein annan forfattar etter heile denne prosessen?

– Eg kjenner at eg er blitt ein betre forfattarar av dette. Men det trur eg at alle livsendrande hendingar og nye erfaringar vil gjere med ein. Dei gir deg nye perspektiv og meir å fortelje.

– Er du i gang med ei ny bok? Klarer du å frigjere deg frå dette temaet?

– Ja og ja! Eg har byrja på boka eg har lengta etter å skrive.