Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Tjuefem år etter Ellevte roman, bok atten og ti år etter oppfølgjaren 17. roman har Dag Solstad henta fram igjen kemneren frå Kongsberg, Bjørn Hansen, som av uklare grunnar frivillig sette seg i rullestol og ville spele lam for resten av livet. Men falskneriet blei avslørt og lønt med fengsel. No lever 77-åringen eit stille og einsamt liv på Grønland i Oslo medan han ventar på døden. Men før døden kjem sonesonen Wiggo, som skal studere litteratur og blir innlosjert hos bestefaren i det tronge eittromshusværet hans.

Den som trur at Solstad har forelska seg i Bjørn Hansen, sidan han har skrive tre romanar om han, tek feil. Det var eit reint tilfelle at det blei ei bok nummer to, og i den nye boka kunne han like gjerne ha nytta ein annan av hovudpersonane sine, T. Singer, seier han sjølv.

– Å velje Bjørn Hansen og hans spekulasjonar over eiga fortid, trur eg likevel kan ha gitt meir enn tilsvarande spekulasjonar om T. Singer ville gitt. At kemneren framleis er med meg, heng saman med at eg i 2009 hadde den ideen at forfattarskapen min eigentleg var avslutta. Dermed stod eg fritt til å skrive som eg ville og til å sleppe fram ein av mine tidlegare personar i ei ny bok, noko eg hadde vore strengt imot før.

– Følte du at det var noko du ikkje hadde fått sagt i dei to førre bøkene?

– Ja, det ser eg no, men ikkje då skrivinga tok til. Slik var det også i bok nummer to. Men i arbeidet med den nye blei dette berre forsterka, for no er livssituasjonen hans endå nærmare endeløysa.

– Kan du setje ord på kva du ikkje hadde fått sagt?

– Det er noko som gneg.

– Tanken på døden?

– Døden gjer at slike tankar melder seg, ja. Det handlar om å ordne buet sitt.

Hansen og Singer

– Vil du seie at denne boka er Bjørn Hansens skriftemål?

– Nei. Det er ein roman om ein mann som står på dødens terskel og som eigentleg er vel så mykje på den andre sida som på denne. Bjørn Hansen har meir kontakt med døden og dei døde enn med dagens samfunn.

– Han står framand overfor mykje i dagens samfunn, til liks med forfattaren?

– Ja, det gjer han. Eg ville nok skildra mitt forhold til dagens samfunn i meir politiske termar enn eg kan tillate han å nytte. Men det får vi ta ein annan gong.

– For eit år eller så sidan sa du til meg at dersom du fekk til denne romanen, ville det kunne komme fleire. Blir det fleire?

– Sjølv om eg er 78 år, ser eg ikkje bort frå at det kan komme fleire bøker, men det er ikkje noko eg reknar med eller tenkjer på.

– Det finst jo folk som har skrive gode bøker til dei var opp i åttiåra?

– Stort sett blir bøkene svakare. Sånn sett skremmer dårlege romanar av aldrande forfattarar meg meir enn gleda ved dei få vellykka.

– Bjørn Hansens private bibliotek har ein sentral plass i romanen. Dei litterære favorittane hans er vel også dine?

– Når eg vel forfattarane hans, vel eg slike som ikkje nødvendigvis står meg nærast. Men alle er forfattarar som eg liker. Bjørn Hansen er til dømes meir oppteken av Kierkegaard enn eg er. Eg har ikkje lese så mykje av han, og heller ikkje forstått så mykje.

– Likevel er Bjørn Hansen den av alle dei litterære skikkelsane dine som liknar mest på deg og som du har størst sans for?

– Eg trur nok T. Singer står meg endå nærare. Av dei eldre kunne eg òg ha nytta gymnaslærar Pedersen eller Fjord i Roman 1987 i denne boka. Men då måtte eg ha gått inn i politiske spørsmål, som eg slepp å gjere med Bjørn Hansen. Og det er eg glad for å sleppe.

Humrar aldri

– Kvifor må Bjørn Hansen, som har framifrå bøker i alle hyller, stadig ut på yrkeslause buss- og trikketurar i og ikring Oslo for å få tida til å gå?

– Det er ikkje yrkeslaust!

Forfattaren kjenner trong til å forsvare hovudpersonen sin.

– Når han får eit godt tilbod på å køyre trikk, må han gripe det. Slik får han jo sett litt ut over Grønland og omland, kjem seg til både Jar og Grefsen.

– Kunne du ha følgt i trikkespora hans?

– Ja, det kunne eg.

I boka fører Bjørn Hansen samtaler med den døde mor si, men fortel henne ikkje om barnebarnet Wiggo, som kom til verda etter hennar død. For han vil ikkje «bryte inn i hennes døde tilværelse med hendelser hun selv ikke kunne forholde seg til».

Kan det tenkjast at Dag Solstad humra litt då han skreiv dette?

– Nei.

Svaret kjem med det djupaste alvor.

– Nei. Eg trur ikkje det. Eg humrar ikkje når eg skriv. Det kan vere eg gjer det, men då fortrengjer eg det etterpå.

– Skulle det vere så gale å humre litt?

– Nei, det kan vere at det ikkje er så gale, men eg har ikkje eit humoristisk forhold til mine eigne bøker og heller ikkje til personane mine. Det er vel litt av det eg kallar mitt einfaldige sinn.

I boka skriv Solstad om «negative ånder», og han kallar så ulike forfattarar som Louis-Ferdinand Céline, Peter Handke og Jon Fosse for «gode, negative ånder». Med det knyter han eit band tilbake til den første boka om Bjørn Hansen, for der stilte han – for første og einaste gong i denne forfattarskapen – spørsmålet: Lyftar denne boka verkeleg? Og sjølv om spranget frå Fosse til Céline er svært, skriv dei alle, og mange fleire store forfattarar, trass alt bøker som lyftar sinnet, uansett kor ulike dei elles er, meiner Solstad.

– «I sitt stille sinn» ser Bjørn Hansen no den gamle trygdesvindelen som sitt «livs største bragd», står det i boka. Men i Ellevte roman bok atten seier han at denne handlinga var korkje ein dåd, eit opprør eller ei utfordring. Har han radikalt endra syn på saka?

– Skreiv eg det i første bind? Det trur eg ikkje eg meinte!

Forfattaren ser både bestemt og undrande ut.

– Eg har alltid oppfatta det slik at Bjørn Hansen meiner han gjer ei bragd. Han seier frå.

– Kva seier han, og til kven?

– Ja, det er det, då. Til tilværet, eller Gud. Akkurat det er ikkje så avgjerande, trur eg. Denne handlinga er hans svar på tilværet. Det er ei handling som ikkje blir uttrykt i ord, og då heller ikkje i omgrep som opprør eller dåd.

– Men som bragd kan det altså uttrykkast?

– I notidas perspektiv, ja. Om han ser det klarare, veit eg ikkje, men han ser det annleis.

– Er dette den endelege forklaringa, ikkje som du tidlegare har sagt til meg, at han ville gjere Gud eit peik?

Nølande og hakkande leiter forfattaren seg fram til eit svar.

– Eg har ikkje vore ute etter å gi noka endeleg forklaring. Det er ikkje dette som har drive meg til å skrive om han. Etter at eg var ferdig med den første boka, har eg ikkje grunna noko særleg på kvifor han handla som han gjorde.

«Eg veit ikkje så mykje»

I «samtalen» med far sin kallar Bjørn Hansen det han gjorde «en himmelsk synd, for å bekrefte sin eksistens». Adjektivet himmelsk forklarar forfattaren med at ekskemneren snakka med den avdøde far sin og derfor gjerne ville nytte «hans språk», og då var himmelsk eit passande uttrykk for det storslegne. For det han hadde gjort, var ikkje noka kvardagssynd.

– Korleis stadfesta denne handlinga Bjørn Hansens eksistens?

– Nei… Ja. Ho stadfestar at han er til, fullt og heilt, kanskje.

– Har du ikkje noko meir å leggje til?

– Ikkje førebels. Ein skal ikkje seie for mykje, ein skal vege orda sine.

– Har du visst heile tida kvifor Bjørn Hansen handla som han gjorde?

Energisk risting på hovudet.

– Nei. Det er med han som med andre personar i andre romanar eg har skrive, eg veit ikkje så mykje. Eg veit det lesarane veit, slik var det også med T. Singer. Begge desse historiene har gåtefulle drag ved seg, og det lèt eg stå. Eg har aldri sett det som mi oppgåve å svare på slike gåter, eg trur ikkje eingong det lèt seg gjere.

– Sjølv ikkje i dine eigne romanar?

– Nei, heldigvis!

Heile manuset til romanen har Solstad skrive for hand. Då det skulle overførast til data på forlaget, kom ho som gjorde jobben, til å feillese «åndslivets Skrue McDuck» og skreiv «dødslivets Skrue McDuck». I korrekturen retta forfattaren dette, men så tykte han at det blei så bleikt at han ikkje hadde hjarta til ikkje å la feilen stå.

– Bjørn Hansen ser klart føre seg at han går fortapinga i møte. Er det ei religiøs fortaping?

– Eg trur det, men er ikkje sikker.

– Er du sjølv redd for fortapinga?

– Ja, det er eg vel, vil eg tru.

– Kva gjer det med deg?

– At eg skriv bøker som denne.

«Ikkje mitt skriftemål»

– Til ikkje å vere ein religiøs person er Bjørn Hansen i denne boka påfallande oppteken av frelse?

– Det er fordi…

Lang pause.

– Korleis skal ein forklare det, då? Han lever i og held seg til ein kristen kultur. Og han er ikkje fiendtleg innstilt til denne kulturen eller det tilhøyrande verdisynet.

– Vil du seie at Bjørn Hansen har eit avklart forhold til døden?

– Så langt som han kan komme, trur eg nok det. Det levande livet utanfor vindauget interesserer han lite. Han er heilt overtydd om at det er uråd for han å tru på Gud. Han kan ikkje knele. Det synest eg er ei forferdeleg overtyding, men avklart.

– Er det ei overtyding du ikkje deler?

– Det vil eg ikkje seie.

– Kva vil du seie, då?

– At det vil eg ikkje seie. Denne boka er ikkje mitt skriftemål.

– Men du har ikkje komme til same overtyding som Bjørn Hansen?

– Nei, det har eg ikkje. Det treng eg ikkje.

– Korleis er ditt eige forhold til døden?

– Det er ikkje noko spesielt ved det. Ein mann på 78 år veit at han skal døy. Det er eigentleg det eg har forsøkt å uttrykke i boka, også, gjennom Bjørn Hansen. Der ligg òg sambandet mellom han og meg, som forfattar og person.

– Du har alltid insistert på at du aldri er ironisk i det du skriv. Men i omtalen av den vellykka kjærasten til sonesonen fortel du at ho mellom anna har tent seg rik på korleis ein kan strikke seg til å komme i form. Her tyt jo ironien fram?

– Skriv eg det!? Det verkar som ironi, ja. Kan det vere Bjørn Hansen som er ironisk?

– Eg trur det er Dag Solstad!

Forfattaren leitar seg fram til sitatet, les og konkluderer:

– Ok. Det er nok ein polemisk replikk frå mi side.

– Boka har fått ein svært brå slutt?

– Ja, det måtte bli slik. Det stod klart for meg frå byrjinga.

– Om dette skulle bli den siste boka frå Dag Solstad; er det noko du synest det kan vere greitt å runde av forfattarskapen med?

– Ja visst. Eg har følt at det mangla noko. Men det er ikkje sikkert at denne blir den siste. Tvert imot!