Tyskland

Sjur Haga Bringeland

sjurhabring@gmail.com

Historia om nordmenn i Berlin er lang. Lenge var det Tyskland nordmenn oppsøkte når dei skulle studera, etablera seg som kunstnarar i utlandet eller skapa seg eit namn i det internasjonale forretningslivet. Etter Hitlers maktovertaking i 1933 ebba denne tradisjonen langsamt ut, og med Tysklands overfall på Noreg våren 1940 var brotet endeleg. Men det fanst nordmenn som blei verande og opplevde at Den raude armé rulla inn i Berlin lagnadsvåren 1945. Desse er det forfattaren og journalisten Erle Marie Sørheim skildrar i boka Til Berlin faller. Nordmenn i Det tredje riket.

Den siste generasjonen

– Erle Marie Sørheim, du kjenner Berlin godt. I elleve år har du budd der og rapportert frå byen. Når byrja du å interessera deg for historia til nordmennene som flytta dit for nærare åtti år sidan?

– Det kom etter kvart. Fyrste gong eg flytta hit, var eg 22 år gamal og fint lite interessert i andre verdskrigen. Eg orka ikkje å ta i den fryktelege historia, eg ville sjå framover og fryda meg over kor kul Berlin var blitt. Men eg var interessert i filosofi. Då eg tok mastergraden, skreiv eg om den tyske filosofen Theodor Adorno (1903–1969) og fekk interesse for korleis ein skulle takla Tyskland etter krigen.

– Eg kom over dagbøkene til Theo Findahl, som var Aftenpostens Berlin-korrespondent under krigen. Eg fekk òg vita om Norsk Roklub i Berlin, som blei stifta i 1907 og var ein populær møteplass for nordmenn i fyrste halvdelen av 1900-talet. Som ung nasjon hadde ikkje Noreg mange offisielle institusjonar i Berlin den gongen. Større land hadde ambassadar, medan Noreg berre hadde ein legasjon, så roklubben er ein viktig del av den norske historia her. Eg fekk òg interesse for tradisjonen med norske kunstnarar i Berlin og korleis krigen sette ein stoppar for det. Dei eg skriv om i boka, var dei siste i denne tradisjonen.

Norske prominensar

– Etter mange tiår med angloamerikansk kulturell og økonomisk dominans her heime kan det vera vanskeleg å skjøna kor tett Noreg var knytt til Tyskland før krigen. Korleis vil du skildra dette tilhøvet?

– Norske universitetsavhandlingar blei ofte skrivne på tysk, og når kunstnarar og ingeniørar skulle studera i utlandet, var Tyskland fyrste stopp. Ikkje minst kunne nordmenn tysk, som jo seinare blei bytt ut med engelsk. Nordmenn i Berlin hadde òg viktige stillingar i næringslivet, var høgt oppe i Deutsche Bank, var direktørar for store firma og figurerte i kjendisblad under titlar som «der norwegische Millionär». Norske Berlin-prominensar, altså. Slik er det ikkje i dag.

Del av historia

– Du som bur og arbeider som journalist i Berlin i dag, kjenner du deg som del av den lange historia av nordmenn i byen?

– Det gjer eg. Eg tykkjer generelt det er viktig at nordmenn har kontakt med nabolanda våre og kan tala andre språk enn engelsk, ikkje minst for å formidla historie og norsk kunst og litteratur. Men det har jo vore eit fullstendig brot som i grunnen gjer det vanskeleg å tala om ei line. Illustrerande er soga om roklubben, som etter krigen hamna i aust og blei teken over av DDR. Nordmennene overtok han ikkje igjen før i 1990. Men no, særleg etter at ambassaden har kome attende frå Bonn, har det blitt ein ny start.

– Etter murens fall blei Berlin atter ein populær by for unge nordmenn å busetja seg i, særleg for kunstnarar og intellektuelle. Er grunnane til å flytta dit dei same i dag som i tida du skriv om?

– Ja, mykje av grunnen er jo å oppleva impulsane og å studera. I vår tid har nok ein viktig del av motivasjonen vore økonomisk: Lenge var det svært billeg å leva her for kunstnarar som trong atelier, og musikarar som trong øvingsrom. Dei siste åra har dette endra seg, med svak kronekurs og eit Berlin som generelt er blitt mykje dyrare.

Av borgarstand

– Kven var det som drog dit i mellomkrigstida?

– Eg plar seia at det var folk frå alle delar av landet, men ikkje av alle sjikt. Det var vel i hovudsak nordmenn frå dei øvre samfunnsklassane.

– Og kven var dei som blei verande i Berlin etter 1940?

– Ein av dei eg skriv om, og som fascinerer meg mest, er den alt nemnde Theo Findahl, som blei send hit av Aftenposten i 1939. Han var ein ekte verdsborgar, ein enigmatisk mann. I april 1940 svirra rykta i Berlins pressemiljø, og Findahl skjøna at noko fatalt var i emning: Skandinavia var Hitlers neste krigsmål, og han ville varsla Noreg. Men Aftenpostens sjefredaktør var redd for å skapa panikk, så den historisk viktige meldinga fekk ikkje plass på framsida 6. april. Ho blei gøymd bort i to diskré spalter på side seks, og i kveldsutgåva av avisa var ho teken heilt ut.

– Dagen etter, sundag 7. april, var avisfri dag. Findahl var desperat og ringde atter til vaktsjefen i Aftenposten og meinte at forsvaret òg burde varslast. Aftenposten tok ikkje med nyhendet; Noregs kommanderande admiral hadde bede om at dei ikkje prenta saka. 8. april fekk Findahl ei siste melding på prent der han skreiv at «spørsmålet om krigsutbrudd i Norden er nu brennende som aldri før». Dagen etter kom invasjonen – Findahl var med eitt i fiendeland.

– Og der blei han verande?

– Han blei i Berlin til 1945, bokstavleg tala til russarane banka på døra hans.

Diffuse skilje

– Kva tenkjer du om at det sat ikkje-nazistiske nordmenn i eit land som hadde okkupert heimlandet deira?

– Det er vanskeleg å setja seg inn i korleis dei tenkte, for det dei sa under krigen, stemmer ofte ikkje med utsegnene deira etterpå. Findahl, til dømes, uttrykkjer avsky for ting han ser, men samstundes er det mange han «frikjenner» – dei aller fleste han møter, er i hans augo ikkje nazistar. Tendensen merkar eg òg hjå andre: «Pøbelnazistane» var dei fæle, men ein pen mann i smoking kunne liksom ikkje vera nazist. Dette var noko av det mest interessante eg opplevde då eg arbeidde med boka, at skilja ikkje var like markante som ettertida gjev inntrykk av.