Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Tove Ditlevsen (1917–1976) var Vigdis Hjorths første store leseoppleving, og forfattarskapen hennar har følgt henne gjennom heile livet. Ein tankefull, festleg og spennande kjennskap, kallar ho kollegaen, som gjorde seg sterkt gjeldande både som poet og prosaist – og i den uvørdne måten ho levde livet sitt på. Særleg på eitt punkt kjenner Hjorth slektskap med Ditlevsen.

– Eg tok til som barnebokforfattar og har såleis ein del av repertoaret mitt i det barnlege. I fokuset hennar på born og det barnlege kan eg kjenne meg att. Men eg kan ikkje skryte på meg den harde arbeidarklassebakgrunnen hennar, som òg prega henne, både måten å skrive på og å vere i verda på. Ho insisterte på å vere tilgjengeleg og usnobbete, for det finst jo mykje snobberi i litteraturen, som eg er ein del av. Uredd som ho var, kunne ho ta i stoff som andre forfattarar aldri ville røre.

– Tove Ditlevsen nytta mykje av sitt personlege liv i diktinga. Ser du likskapar der mellom dykk?

– Til ei viss grad, men det finst éin skilnad. Dei mest omstridde bøkene hennar, der ho henta mest direkte frå sitt eige liv, kalla ho «erindringer». Eg skriv, inntil vidare, romanar. Det er stor skilnad på å skrive om sitt eige liv og å bruke eigne erfaringar. Eg vil ikkje sjå bort frå at eg kan komme til å skrive memoarar. Det er jo freistande når så mange prøver å dra parallellar mellom livet mitt og litteraturen min. Så skal folk få sjå at ikkje alt er slik dei trur.

Hjorth har henta utvalet sitt frå dei fire novellesamlingane Tove Ditlevsen skreiv. Einaste kriteriet har vore kvalitet, for i periodar med dårleg råd hende det at Ditlevsen sende frå seg tekstar som ikkje heilt heldt mål. Sjølv om den danske diktaren helst såg seg sjølv som poet, meiner Hjorth at novellene er ein viktig del av forfattarskapen.

– Memoarbøkene hennar skapte furore, dei fekk ein eigen dimensjon fordi dei var så røyndomsnære og uttalt biografiske. Men i novellene synest eg at ho nærmar seg essensen av ei form for livskjensle som jo pregar heile forfattarskapen, men som alt det skandaløse kan forstyrre litt. Ho viser ei form for sårbarheit og noko truskuldig som ho beheldt heile livet.

Mykje smerte

Novellene til Ditlevsen viser kor vanskeleg menneska har for å sjå kvarandre, oppføre seg skikkeleg mot kvarandre og klare å sameine ulike behov. Alle desse heilt uløyselege situasjonane som krev stor modenskap. Og så viser ho fram kor vondt det blir når ein ikkje er moden nok.

– Heile diktinga hennar er rik på smerte?

– Absolutt. Eg tykkjer ho er best når ho skriv om barnet, for barnet er så overgitt. Det kan ikkje rømme, kan ikkje springe nokon stad, kan ikkje velje vekk foreldra sine. I skildringane av forholdet mellom foreldre og born er ho heilt fantastisk. Det treng ikkje vere så dramatisk, kan vere bitte lite og likevel så heilt avgjerande. Sjølv om novellene er prega av si tid, er dette noko som gjer dei tidlause.

– Som regel er forholdet mellom foreldre og born, som står så sentralt i forfattarskapen, prega av angst og utryggleik?

– I diktet «Erindring» står ei setning eg ser som ein slags nøkkel til Tove Ditlevsen: «Min far var tavs og grå. Min mor var altid sorgfuld.» Det finst enkelte augneblinkar då far ikkje er taus og grå og mor er glad, men helst var det sorg og tristesse. Sakn som ingen såg. Uforløyste menneske.

– Somme tider, som i novella «Eggedosis», klarar den vaksne med eitt ord å løyse opp i det vonde?

– Det er vel noko av det som gir håp: kor lite som skal til. Ein treng ikkje endre heile seg for å berge stumpane. Dette trur eg heng saman med arbeidarklassebakgrunnen hennar. Ho snakkar om «søndagsfemøre», det skal svært lite til. Ho vedgår i mange samanhengar at ho ikkje er ei god mor, men har samstundes røynt at det ikkje alltid skal så mykje til.

Utvalet Vigdis Hjorth har laga, er prega av stor breidd i tematikk, situasjonar og personlegdommar. Og mellom skikkelsane Ditlevsen skapar, finst nokre underlege sjeler. Som hovudpersonen i novella «Ansvar», som blir så overvelda av tanken på alt han kan komme til å øydeleggje, at han flyktar frå kona han elskar – og som elskar han. Eller Helga i «Paraplyen», som synest høyre heime i si heilt eiga verd. Slik forfattaren levde, meiner Hjorth at denne breidda speglar livet hennar.

«Proletarinstinktet»

– Når det heiter om Alice i «Det gjenstridige livet» at ho hadde «en inngrodd overbevisning om at kjærlighet og ekteskap sjelden har noe med hverandre å gjøre», uttrykkjer vel det både livsrøynsle og litterær praksis hjå Ditlevsen?

– Det trur eg nok du kan seie. Men i ekteskapet med Victor Andreasen, den tredje og siste ektemannen hennar, trur eg ho opplevde den store kjærleiken. Men det kan vere at dei etter kvart brukte kvarandre opp. Ho klarte å slutte med dop fordi ho møtte han. Det var eit langt og sterkt ekteskap. Som heilt ung gifta ho seg med ein eldre mann berre for å komme seg fram i verda. Det er ein kynisme ho ikkje legg skjul på. Men samstundes hadde ho evne til kjærleik.

– I kva grad finn du det Ditlevsen sjølv kalla «proletarinstinktet» sitt, i novellene hennar?

– Eg ser det i korleis ho alltid tar parti med den svakaste, viser fram kor sårbare, utsette og sterkt kjenslevare kanskje især arbeidarklasseborn den gongen kunne vere. Eg tenkjer at somme av dei fattige i Noreg i dag kan kjenne på det same. Det er noko djupt solidarisk ved tekstane hennar. Samstundes viser ho fram korleis dei svake, som burde stå saman, likevel er så aleine med veikskapane sine. Er ein svak, kan ein lett gjere andre vondt, og Ditlevsen idylliserer ikkje fattigdom.

Det sjeldne ved denne forfattaren, slik Hjorth ser det, er at ho aldri slutta å bry seg om dei svake og sårbare. Ho såg det vesle enkeltmennesket, kjende ømheit for det og lét ikkje sitt eige ry og sin eigen kjendisfaktor prege haldninga. I alt ho skreiv, var ho jordnær og trufast mot arbeidarklassebakgrunnen sin.

– Tove Ditlevsen har dei siste åra fått ein renessanse i Danmark. Trur du det same kan skje her i landet?

– Mange i min generasjon har hatt eit sterkt forhold til henne. Ho var i si tid folkelesnad i Noreg òg. Eg trur nok bøkene hennar finst i ein del bokhyller framleis. Så vi kan jo håpe.