Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Tone Birkeland, som har skrive historia saman med Gunvor Risa og Karin Beate Vold, peikar på at det har vore vekst ikkje berre i omfang, men òg i kvalitet. Det går ikkje minst fram av at bøker for born og unge er blitt ein viktig kulturell eksportartikkel.

Berre i tiåret 2005–2015 kom det om lag 3000 nye norske titlar for desse lesargruppene, fortel Birkeland. Ho strekar under at den lange suksesshistoria knapt hadde vore tenkjeleg utan dei ulike offentlege støtteordningane for barne- og ungdomslitteratur. Den sjangeren som har hatt størst vekst i både omfang og kvalitet, og som i stor grad har nådd ut på verdsmarknaden, er bildeboka.

Eit heilt nytt kapittel som dei tre forfattarane lyftar fram, er litteratur som tematiserer det fleirkulturelle møtet.

– Den aller første boka i den sjangeren, Pakkis, av Khalid Hussain, kom alt i 1986, men stod lenge heilt aleine. Så tok etnisk norske forfattarar til å skrive «på vegner av» innvandrarar. Først på 2000-talet kom ei lita oppblomstring av bøker skrivne av personar med minoritetsbakgrunn, det har nok delvis samanheng med at Norsk barnebokinstitutt oppmoda desse til å ta forfattarstudiet. Så langt har vi berre sett byrjinga. Etter at vi sette punktum for boka, har fleire komme til. Også kvinner, gledeleg nok, seier Birkeland.

Eit anna nytt trekk er den sterke veksten i faglitteratur for born. Der nemner Birkeland spesielt Jostein Gaarder, Erna Osland, Bjørn Sortland og Jon Ewo, som forfattartrioen meiner har vitalisert denne sjangeren. Dei beveger seg lett mellom fag og fiksjon, noko som set preg på den norske faglitteraturen for born.

I boka får ei gruppe «portalfigurar» særleg omtale: Tor Åge Bringsværd, Tormod Haugen, Einar Økland, Ragnar Hovland, Fam Ekman, Rune Belsvik, Gro Dahle og Harald Rosenløw Eeg.

– Dei har vore med på å utvide rommet for kva ein kan skrive om og korleis. I utlandet blir det ofte sagt at norsk barnelitteratur er modig, og då tenkjer ein gjerne på innhaldet. Men dette har også ei formside. Med sine måtar å skrive på, like mykje som i temaval, har desse forfattarane gitt denne litteraturen større spelerom.

Sterkare bildemedvit

Internasjonalt blir norsk barnelitteratur framstilt som mørk. Fleire av dei nemnde forfattarane har opna for dette mørke, som ute blir oppfatta som djervt og nyskapande.

– Bildeboka har kanskje vore viktigare enn mange har skjøna?

– Alt på syttitalet kalla Einar Økland bildeboka «eit reservat for norsk illustrasjonskunst». Den visuelle vendinga på barnebokfeltet har også gitt mange forfattarar sterkare medvit om kva det vil seie å skrive bildebøker. Dei har fått ei rolleforståing og ein større sensitivitet for kva dei godt kan overlate til medforteljaren. Den tilliten brukar norske illustratørar på svært sjølvmedvite vis. Den norsk bildeboka har stor breidd og er sprudlande, fabulerande og underhaldande. Så har vi den vesle nisjen som viser respekt for at det også finst mørke innslag i eit barns liv.

Humor er ikkje noko nytt i barnelitteraturen, men Birkeland meiner at dette i kombinasjon med alvorlege tema, først for alvor finn vegen til bøker for born i 1990-åra. På sitt beste klarer forfattarar som Arnfinn Kolerud, Gudrun Skretting og Arne Svingen å punktere litt det som elles berre ville vore trist og vondt.

At naivisme har stor plass i den norske barnelitteraturen, forklarar Tone Birkeland med at forfattarane er gode til å fortelje frå barneperspektivet. Gjennom val av tematikk, men ikkje minst i skrivemåte, allierer dei seg med barnet.

– Dei går tett på korleis barna sansar, korleis dei resonnerer, korleis dei kommuniserer, og brukar det enkle og naivistiske som estetisk grep. Per Knutsen var tidleg ute. Dei første bøkene hans har nett det grepet. Andre kom etter, og desse forfattarane lèt på ein ærleg måte scenar og konfliktar utspele seg utan å harmonisere eller komme med forklarande vaksenkommentarar. Det handlar om å formulere dei barnlege røynslene med den språklege innsikta til dei vaksne.

Viktig for utviklinga av barnelitteraturen har også dei som vekslar mellom å skrive for born og for vaksne vore, meiner Birkeland. Ho nemner spesielt Eva Jensen, Torun Lian og Brynjulf Jung Tjønn, som kvar på sitt vis har auka medvitet om korleis ein kan skrive for born.

På spørsmål om det finst tema som har gått att i heile barne- og ungdomslitteraturhistoria, peikar Tone Birkeland på utanforskap og mobbing, som alltid har vore der, det same gjeld (makt)forholdet mellom born og vaksne. Men ein viktig skilnad er at i dag blir det kompetente barnet lyfta fram. Utfordringar i vennskap og leik har alltid vore eit produktivt tema. I ungdomsbøkene som framstiller overgangen mellom barn og vaksen, står leitinga etter eigen identitet, utfordring av grenser, krevjande val og eksistensielle spørsmål sentralt.

Pedagogen er med

– Er det det Astrid Lindgren kallar «trøystelitteratur», som dominerer barnelitteraturen gjennom heile perioden?

– Kanskje ikkje dominerer, for i dag blir det skrive svært mykje spennings- og underhaldningslitteratur. Men trøysta har ein stor plass i somme forfattarskap, til dømes hos Gro Dahle, som har eit slags prosjekt om å vere til trøyst eller hjelp for dei som har ein tøff barndom.

– Kva tid blei den pedagogiske eller didaktiske haldninga borte frå norsk barnelitteratur?

– Ho finst framleis, men mindre tydeleg. I og med at skiljet mellom barne- og vaksenlitteraturen ikkje lenger er like klart, blir dei pedagogiske fotspora i litteraturen mindre tydelege. Barnebøkene oppdreg kanskje meir dei vaksne enn borna i dag, med fleire vink til oppdragaren enn til barnet.

Lenge var den historiske romanen populær blant born og unge. Tema blei oftast henta frå dramatiske overgangsperiodar, helst i mellomalderen. Men etter kvart har det komme stadig fleire bøker om andre verdskrigen. Dei siste åra har likevel denne sjangeren flytta over i faglitteraturen for born. I staden har fantasy- og dystopilitteratur teke over.

– Kvifor trur du dystopien er blitt så populær?

– Dystopien uttrykkjer ein slags samfunnsdiagnose, evnar å fange opp det som er skremmande og risikofylt, og som samfunnet kanskje elles fortrengjer frå det individuelle og kollektive medvitet. Det er vel det som gjer at denne sjangeren treffer så mange lesarar. Jon Harstad, Lars Mæhle og Sigbjørn Mostue skapar vrengjebilde av den optimistiske utopien som fanst i ein del science fiction på syttitalet.

Vi har også merka oss ei ny interesse for samfunnskritisk litteratur, især i ungdomssegmentet. Simon Stranger og andre gjer det rett nok på ein mindre bastant måte enn det blei gjort i 1970-åra.

Tvil og uvisse

Dei tre forfattarane summerer opp utviklinga av ungdomslitteraturen slik: «frå problemrealisme og samfunnskritikk til sjølvrefleksjon og livsmeistring». Denne vendinga forklarar Tone Birkeland med at ungdomstida, som alltid har vore ein krevjande livsfase i overgangen til vaksenlivet, dei siste tiåra er blitt endå vanskelegare å navigere i. Med ein flytande identitet og eit samfunn som ikkje er så stabilt som før, blir det ikkje så lett å finne plassen sin, og ein kjenner seg overlaten til seg sjølv.

– I dette bildet blir litteraturen ein stad der ein prøver ut roller, skiftande lojalitetar og identitet. Det trygge og stabile er blitt erstatta av tvil og uvisse, noko bøkene speglar.

– Eit viktig trekk ved den nyare ungdomslitteraturen er «kulturell frisetjing», dette at foreldreautoriteten går opp i liminga. Kor tidleg får det gjennomslag hos oss?

– På slutten av 1900-talet. Ragnar Hovland er eit godt døme på ein forfattar som reflekterer dette i romanane sine. Det ligg ein fridom i å kunne leite seg fram til kven ein vil vere, men fridommen gjer ein også sårbar. Vi finn mykje uro, tvil og desperasjon i ungdomslitteraturen, både av kvinnelege og mannlege forfattarar, og her er dei harmoniske løysingane sjeldsynte.

– Svartsynet i ungdomsbøkene finn ulike uttrykk hos mannlege og kvinnelege forfattarar?

– Dei mannlege forfattarane kombinerer i større grad det svarte, av og til desperate, med humor. Slik dempar dei den pessimistiske eller såre underteksten. Kvinnene skriv gjerne med eit anna alvor.

– Medan jentene i ungdomsbøkene jamt over er blitt tøffare og meir handlekraftige, men også sårbare, synest gutane å vere mykje slik dei alltid har vore?

– Eit stort skilje i framstillinga av gutar kom i overgangen mellom sytti- og åttitalet, der forfattarar som Rune Belsvik og Tor Fretheim gav guten ei langt meir samansett rolle enn før. Dette kan kanskje forklare det store suget etter actionfylt fantasy, der heltane kan vere «skikkelege» heltar på meir eintydig vis. Dei tvilande gutane med androgyne trekk kan ha gitt opphav til trongen til ein hardtslåande helt i historier der gutar blir menn og maskuliniteten blir sett på prøve. Men også i fantasylitteraturen er heltane blitt meir samansette, både dei kvinnelege og dei mannlege.