Kunst

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med boka Elg i solnedgang. Et kulturhistorisk blikk på bilder har den pensjonerte folkelivsgranskaren Arne Lie Christensen levert eit forsvar for «folket» mot «eliten» og ei sjølvtrygg kunstverd som så lett stemplar det som ikkje fell i deira smak, bygd på ein lang tradisjon for klasseforakt.

At det primært er nettopp etnologar og folkelivsgranskarar som har interessert seg for kva folk flest har på stoveveggene sine, overraskar ikkje Christensen, som har hatt dette som ei interesse i fleire tiår. Men heller ikkje fagfellane hans har vore særleg opptekne av desse bileta, noko som viser att i fråværet av slikt i folkemusea.

– Dei masseproduserte objekta som var så dominerande frå andre helvta av 1800-talet, især oljetrykk i store opplag, er blitt kraftig underprioriterte. Det gjaldt også om dei var laga av profesjonelle kunstnarar. På musea får vi vite alt om korleis folk hadde det i kjøkenet og på soveromma, men bileta på stoveveggen er i svært liten grad med.

– Treng eit bilete vere kunst for å ha verdi?

– Slett ikkje. Bileta eg har på veggen min, er knytte til min person, mine interesser, mi historie. Ofte er det motivet, ikkje at det er kunst, som gjer at ein person kjøper eit måleri. Det kan vere greitt nok å ønskje seg eit bilete som gir hygge i stova, og då kan den berømte «Elg i solnedgang» gjere teneste. Eg vil absolutt ikkje gi kunststatus til alt som heng på stoveveggene hos folk, heller ikkje hos meg sjølv. Generelt må ein forstå dette i ein samanheng; kunsten er ein del av ein heim, ein familie.

– Er originalen nødvendigvis meir verdifull enn kopien?

– Altfor stor vekt blir lagd på originalen i høve til kopien. I dag er det teknisk mogleg å lage fantastisk gode kopiar. Ein konservator kan sjølvsagt finne ekstra glede i ein original, der hen kan studere tekniske detaljar. Og eg vil ikkje ta bort gleda og fascinasjonen ved å stå framfor den ekte «Mona Lisa». Men ansiktet hennar, med det gåtefulle uttrykket, kjem vel like godt fram i ein god reproduksjon?

Klasseforakt

Framfor den gode reproduksjonen gjer ein seg fri frå spørsmålet om pengeverdi som elles heile tida ligg på lur. Her er det berre kunstverdien som tel.

Så er det òg slik at mange av dei religiøse bileta som er blitt sette ned på, dei er jo kunst, laga av framifrå kunstnarar. Med åra har så det foraktfulle blikket komme inn, især knytt til dei masseproduserte bileta. Kunstblikket ser gjennom eit filter, som filtrerer bort noko fordi det ikkje høyrer heime der – utan å innsjå at dette også kan vere kunst. Eg, som ikkje er religiøs sjølv, finn det svært påfallande med den sterke forakta for vakre bilete med religiøse motiv.

– Kan det ha med tru å gjere?

– Ja, men ikkje minst klasseforakt. Opphavleg fanst desse bileta i borgarlege heimar, ofte på barneromma. Men då masseproduksjonen gav folk i arbeidarklassen tilgang til slik kunst, hadde han ikkje lenger nokon plass i det borgarlege.

Arne Lie Christensen meiner å sjå at skiljet mellom «folket» og «eliten» ikkje er så eintydig som ein kunne tru.

– Det vi kunne kalle den spesielle kunstverda, blei tydeleg kring 1880. Då fanst det ein fagleg elite som var oppteken av at bileta skulle vere avanserte, nyskapande. Dei som representerte dette synet, var med å byggje opp dei fremste kunstmusea våre.

Men det var ikkje gitt at den økonomiske og kulturelle overklassen hadde slike bilete. Kring hundreårsskiftet hadde dei ikkje bilete av typen Munchs «Skrik», men snarare vakre, harmoniske motiv som skulle skape hygge i heimen. Det kunne altså finnast eit gap mellom den vesle kunsteliten og resten av borgarskapet, med langt større skilnader enn ein skulle ha trudd. Den forakta haldninga at bilete skal «likne», var også utbreidd innan borgarskapet lenge etter at modernismen kom.

Når så folk frå arbeidarklassen nokre tiår seinare fekk råd til å kjøpe kunst å ha på veggen heime, var det heller ikkje det avanserte dei helst var ute etter. Då kom det negative stempelet med full tyngd.

Kor lite eintydig dette er, syner Christensen med «Brudeferden i Hardanger» som døme. Dette målarstykket stod først som det ypparste av norsk nasjonalromantikk. Men alt i 1880-åra kalla dei som hadde definisjonsmakt, biletet kitsch. Det sentimentale gjorde utslaget.

– Eg trur at forakta for det sentimentale har stått svært sterkt, svært lenge, i kultureliten. Men i dag er det blitt lyft fram igjen, til liks med mykje anna som blei dømt nord og ned. Det illustrerer kor svingande og motestyrte «smaksdommarane» er. For folk flest har nok «Brudeferden» vore verdifull heile tida.

Ekte eller ikkje?

– Du skildrar eit kystbilete du har heime i stova di. Det er ikkje kunst, men det bidreg til stemninga i rommet. Ville du vurdert det annleis om det var laga av ein kjend kunstnar?

– I så fall ville det komme som ein tilleggsverdi. Den direkte opplevinga mi ville ikkje bli ei anna.

– Det treng ikkje vere ein samanheng mellom pengeverdi og kunstverdi?

– Mykje framifrå kunst har også høg pengeverdi. Men pengeverdien skulle ikkje påverke den reine kunstopplevinga. For mange år sidan kjøpte ein velståande nordmann det han trudde var ein van Gogh. Då han fekk høyre at det var «uekte», sende han det på loftet. Seinare synte det seg å vere ekte, og det blei ein sensasjon i kunstverda. Men biletet er stadig det same.

I boka spør forfattaren: «Har pengene invadert kunstverdenen og skygger for det som vel skulle være den egentlige verdien?» Til det svarar han eit klart ja. At vi i altfor stor grad har dette i tankane når vi betraktar kunst, og at vi i for liten grad verdset ein god reproduksjon.

– Pengemakta styrer mykje i kunstverda i dag. Det går ofte på kostnad av det eigentleg kunstnarlege.

Geriljabroderiet

Ifølgje Arne Lie Christensen har også «Sigøynerpiken» no fått pengeverdi, i alle høve originalar signerte av Charles Roka sjølv. Dei kan gå for mange tusen kroner. Dessutan er det slik at nokre av dagens kunstnarar – heilt utan ironi – lyftar fram fleire av dei forterpa motiva med elg i solnedgang, den trauste fiskaren med pipa og andre som i årevis har hatt kitschstempel på seg.

– Nostalgien har senka seg over desse bileta, og det gjer noko med dei. I dag gir slike motiv andre assosiasjonar enn for femti år sidan. Tida er ei anna, konteksten likeins.

Eit nytt innslag i folkekunsten er «geriljabroderiet», som også blir omtala i boka. Mange kvinner likar å brodere, men ikkje «Hjem, kjære hjem» og liknande. No kan teksten vere «Eg blir så eitranes førrbainna!» eller «En stor kuk er en liten trøst i en fattig familie».

– Dei lyfter fram ein kvinnetradisjon og syner at dei verdset han, men på ein humoristisk og meir direkte måte. Det ligg ein heil del feministisk protest i desse broderia, mykje av det har òg eit politisk innhald.

– I boka ymtar du om at vi i dag er i ferd med å utvikle eit meir inkluderande syn på kunst og bilete generelt, som ei motrøyst til det dominerande kunstblikket. Korleis grunngir du det?

– Det er mitt generelle inntrykk, basert på samtalar med folk, også kunstnarar. Hos meg står det meir som eit håp enn ei konstatering.