Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I desse dagar er Mollerin ute med boka Historien om Mor Godhjerta, der ho kombinerer ei biografisk og kontekstuell lesing med alminneleg nærlesing av tekstane, utan å redusere dikta til ei reint biografisk historie. Resultatet er blitt ei utvida forståing av denne epokegjerande diktsamlinga til Jan Erik Vold.

– Mor Godhjertas glade versjon. Ja er ei bok eg har sett pris på lenge, og som har følgt meg sidan eg las henne første gong i tenåra. Desse dikta har alltid betydd mykje for meg, på ulike vis på ulike tidspunkt. Eg registrerte tidleg at det er skrive forbausande lite om ei bok som sidan utgivinga i 1968 har vore så kanonisert og så omsnakka, og som eg ser som ei av dei viktigaste diktsamlingane våre etter andre verdskrigen. Den fulle breidda og djupna i boka er merkeleg lite omtalt, især med tanke på kor stor merksemd mykje anna ved Profil-krinsen har fått.

– Kor viktig har det vore å få tilgang til alt bakgrunnsmaterialet frå forfattaren?

– Det var heilt avgjerande. Prosjektet mitt endra seg betrakteleg då eg fekk hand om det. Eg hadde lenge tenkt at det låg ei biografisk historie bak boka, for farens bortgang i 1967 kviler litt over heile Mor Godhjerta. Då eg fekk tilgang til fire notatbøker, korrekturar og lause ark frå den tida han arbeidde med diktsamlinga, såg eg at eg kunne skrive historia om korleis diktboka blei til.

Det var eit svært materiale. Notatbøkene er ei blanding av notat og dagbøker, mykje knytt opp mot arbeid og idear. Der har han prøvd ut tankar, leika seg med idear, nedteikna draumar.

– I Historien om Mor Godhjerta har eg prøvd å fortelje korleis han arbeidde med boka, heilt konkret frå idé til endeleg dikt, korleis ein kan følgje tankegangen hans. Ei historie på litt ulike nivå, der også tida han stod i, speler med.

Ingen planar om biografi

Sjølv om Kaja Schjerven Mollerin hadde lese Mor Godhjerta mange gonger, meiner ho at bakgrunnsmaterialet har gitt henne ei ny forståing av boka. Ho ser kor tett mange av dikta ligg på det levde livet og merkar at rikdommen i dei blir mykje tydelegare. Samstundes viser bakgrunnsmaterialet at denne boka kunne sett heilt annleis ut. Fleire dikt som skulle ha vore med, kom i samlinga kykelipi i staden, og den endelege komposisjonen var først ferdig like før boka gjekk i trykken.

– Det rare er at Mor Godhjerta er blitt ståande som sinnbilde på Volds dikting – trass i at ho ikkje liknar på noko anna han har skrive. Det må komme av at det er denne boka folk kjenner, ho er jo trykt i eit opplag på 17.500. Kanskje er det berre nokre få av dikta folk flest verkeleg kjenner, om loffen, om trikken, om furukongla, og, overraskande nok, ikkje fleire av dei meir ambisiøse dikta.

– Boka di inneheld mykje biografisk materiale. Er dette opptakten til ein biografi?

– Ein Jan Erik Vold-biografi burde definitivt bli skriven. Men det er ikkje noko eg har konkrete planar om. Her har ein heile dette diktarlivet og alt som har skjedd i hans tid som poet. Det er mykje ein kunne skrive om med Vold som prisme.

– Du kallar Mor Godhjerta «et lykkelig øyeblikk i norsk litteraturhistorie». Kva tenkjer du då på?

– Framfor alt den sjeldsynte kombinasjonen av det folkelege, det formfornyande og ein mild politisk radikalisme. Ofte er det slik at dei mest formfornyande verka ikkje er spesielt folkelege og vice versa. Dei store formfornyarane i internasjonal modernisme, som T.S. Eliot, representerer ei form for modernisme som er abstrakt, tragisk og symboltung, nesten fri for det humøret som pregar Mor Godhjerta. Volds politiske radikalisme er noko heilt anna enn den venstreradikalismen som vi finn utover syttitalet hos dei som blir ein del av den politiske vekkinga.

– Kva er det som gjer at desse dels sterkt sjølvbiografiske dikta ikkje endar i det private?

– Vold klarer å formulere setningane sine slik at dei får ei form for allmenn gyldigheit. Som lesar får du kjensla av at det eigentleg ikkje speler noka rolle om dikta er rike på personlege referansar, som når han nemner vennene sine berre med førenamn. Det er som om dikta har to botnar, du treng ikkje vite kven det blir referert til, for å ha fullt utbyte av lesinga. Forfattaren tek den konkrete røyndommen for gitt og gjer han til ein sjølvsagd del av verket.

«Skriftlig muntlighet»

Eigentleg er det interessant at desse delane av norsk litteraturhistorie er så lite kommenterte i kjølvatnet av debatten om røyndomslitteratur. For «virkelighet» er eit av dei viktigaste orda i Mor Godhjerta.

«Skriftlig muntlighet» er uttrykket Schjerven Mollerin nyttar for å karakterisere måten Vold gjer kvardagsspråket til kunst på. Ho fortel at mykje av Mor Godhjerta er blitt til i ein sosial samanheng. Vold skreiv om dagen, og om kvelden las han opp for venner.

– Å høyre korleis dikta lyder, må ha vore viktig for poeten. Det munnlege er tvillaust ein viktig del av historia om korleis boka blei til. Dei ulike korrekturversjonane viser at han endrar ganske mykje undervegs. Heile tida gjer han små justeringar, og han har sikkert også fått innspel etter høgtlesingar.

Vold gir kvardagsspråket ei kunstferdig form og skil det frå vanleg tale ved å gi dikta vers- og linjeinndeling og ved at orda er sette opp som resultat av kunstnarlege avvegingar. Denne sterke omarbeidinga er lett å undervurdere når ein les desse dikta, som ser så spontane og naturlege ut.

Om det barnlege er noko ein finn mange stader i Jan Erik Volds litterære univers, meiner Mollerin det er ekstra tydeleg i Mor Godhjerta, dels i kykelipi. Med «barnleg» meiner ho at diktaren har bevart noko av det heilt intuitive, sambandet til barnet i seg. Det kjem til uttrykk i leiken med eigne inntrykk og opplevingar og i kjærleiken til det konkrete.

– Mor Godhjerta er eit svært lite intellektualistisk prosjekt. Men poeten er tenksam. Boka kunne aldri blitt skriven slik av ein poet som berre er god til å tenkje. At Vold er så oppteken av det konkrete i det daglege, har å gjere med ei grunnleggjande livskjensle, trur eg. Han har erfart at det konkrete lyser opp kvardagen, at ting, menneske, hendingar, alt det som er, har ein eigen meiningsfylde. Mor Godhjerta handlar også om abstrakte fenomen, som døden og livet og kjærleiken. Eller å bli fødd, som er eit viktig tema i boka. Men abstraksjonane er han svært framand for, også i språket.

Den ugreie kjærleiken

– Korleis er Volds forhold til døden, slik du les det ut av dikta hans?

– Han er ikkje ein poet som dveler ved døden. I heile forfattarskapen, også i gjendiktingane, merkar du likevel ei kjensle for den tematikken. I Mor Godhjerta er døden eit tema av heilt bestemte grunnar, farens død, utan at det tek stor plass. Vold skriv om døden på ein stillferdig, ofte avvæpnande måte, som ein naturleg del av livet. «Mørket skal vi ikke snakke om», heiter det i eit dikt.

Mange har forveksla Mor Godhjerta med eit naivt og usikkert prosjekt i det store opprørsåret 1968.

– Men å bere sorger og vonbrot i livet med eit JA, gjer ikkje radikaliteten mindre. Det er ei bok som viser fram nokre av livets avgrunnar, men ho fortaper seg ikkje i dette. Einsemda syng i bakgrunnen i mange dikt i boka, kjærleikssorg likeins.

– Kjærleiken har JA-poeten Vold eit litt ugreitt forhold til?

– Det er på det området poeten har vanskelegast for å seie ja. Han er jo ein kjærleiksdiktar. Mange av bøkene hans er knytte opp mot ulike kvinner på ulike tidspunkt. I fleire samlingar, som sirkel sirkel, er kjærleiken nokså strevsam, og i Mor Godhjerta uttrykkjer han meir ei uro. Kanskje ein forsona aksept. Nyttårsdiktet med det berømte slagordet «DET ER HÅPLØST/ OG VI GIR OSS IKKE», inneheld ei litt umogleg kjærleikshistorie.

– Du kallar Vold «en realistisk romantiker». Kva legg du i det?

– Det knyter eg direkte til kjærleiksdikta hans. Der står han fram som ein person og poet utan urealistisk tru på at kjærleiken skal gå seg til, ein som ikkje har noko perfeksjonsideal. Kjærleiken er full av manglar og sprekkar, og ofte er han umogleg. Som han seier i ein annan samanheng: «oroa dig inte/ det ordnar sig / aldrig.»