TV-serie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Media, helsepersonell og politi skulle vere nav i historia. Gjennom deira opplevingar og arbeid ønskte filmparet å skildre tragedien. Sidan kom dei til at også skulen måtte vere med, der mange lærarar utover hausten 2011 fekk den krevjande oppgåva å ta hand om unge elevar som hadde mist ein bror eller ei syster. Der er der vi som sjåarar får oppleve nokre av dei vondaste scenene i flettverket av personar, institusjonar og hendingar som utgjer den fem timar og seks episodar lange TV-serien.

Sara Johnsen strekar under at sjølv om ho og mannen har stått i sentrum for 22. juli-serien, er han resultatet av eit stort lagarbeid med svært mange involverte. Johnsen har hatt hovudansvaret for manuset, ektemannen for regien. Castingen, der sjølv statistane blei handplukka, har dei to vore saman om, likeins klipp og lydarbeid.

– Vi har hatt mange dedikerte medarbeidarar som verkeleg har ønskt å gi av seg sjølve.

Sara Johnsen fortel at dei begge i alle åra etter 2011 har vore svært opptekne av 22. juli-terroren. Ambisjonen var å syne kva enorme ringverknader eit slikt fælsleg åtak har. To HBO-seriar, Treme og The Wire, inspirerte dei ved å vise korleis ein kan få fram breidda i det som skjer. Så valde dei hovudroller eller hovudfunksjonar ut frå dei 22. juli-historiene som hadde rørt dei sterkast, og kva personar som hadde vore mest involverte i dramaet.

– Rettssaka opplevde eg som svært ryddig, verdig og fin, der det juridiske språket makta kle av hendingane på ein nøktern og god måte. Saman med Gjørv-rapporten, rosetoget og fellesskapen skapte det ro. Men spørsmålet er: Lærte dei noko, dei som svikta? Det kjennest ikkje som om dei tok heilt fatt i problema.

– Fleire bøker er skrivne og fire filmar lagde om 22. juli. Kva var det de ville ha fram?

– Konsekvensane av ei terrorhandling, dei enorme, øydeleggjande ringverknadene. Vi ønskte å syne at det dreier seg om eitt og eitt offer, som alle har familie og vener. Dessutan ville vi sjå om vi gjennom denne historia også kunne seie noko om Noreg, korleis landet fungerer i ein krisesituasjon. Det gjorde vi ved å sjå på vilkåra for dei som arbeidde denne dagen, kva system dei jobba i, kva moglegheiter dei hadde og kva røynsler dei gjorde seg. Det var visjonen vår.

Systemkritikk

– Innleiinga til kvar episode sender eit signal om at serien også er ein kritikk av New Public Management (NPM) i offentleg sektor?

– Vi visste ikkje kva NPM var og blei sjokkerte då vi snakka med legar og fagforeiningsleiarar på Ullevål og skjøna kva slags regime sjukehuset var underlagt. Heile tankegangen om å overføre rapporterings- og teljesystemet frå ein bilfabrikk til sjukehus eller politi, verkar som noko ingen kan vere tent med. Det er ikkje til å forstå at svære, kjempeviktige institusjonar blir sette under sterkt økonomisk press og at det rår ein så usunn fryktkultur der.

– De gjer merkeleg lite ut av båtfolket ved Utøya, trass i at dei berga mange liv?

– Vi skulle ha hovudkarakterar som arbeidde innafor politi, skule, media og sjukehus, og ikkje var privatpersonar. Båtfolket passa ikkje inn i konseptet. Dei som sette ut på fjorden i småbåtar, fortener ein eigen film.

– Har det vore eit mål å gi att scener og situasjonar så korrekt som råd, altså ei form for rekonstruksjon?

– Vi ville at historia vår skulle vere autentisk og sann, bygd på verkelege røynsler. Det skulle også vise igjen i sjølve filmstilen. Vi intervjua hundrevis av legar, politifolk og lærarar. Det etisk kompliserte med prosjektet er at alle vi har snakka med, fekk lovnad om å vere anonyme. Vi har gitt dei ein annan alder, eit anna kjønn og ofte andre arbeidsoppgåver. Dessutan måtte vi forenkle og koke materialet ned til så få aktørar at publikum kan følgje med.

Ingen av skadane som kjem inn på sjukehuset, er skildra slik at pasientar skal kunne kjenne seg att. Likeins er gjenstandar og klede som blir funne på Utøya, ikkje identiske med eller kopiar av dei verkelege. Dette har vi vore svært nøye med. Skadescenarioet rettsmedisinaren skildrar, er heller ikkje basert på eit ekte offer. Det vi har laga, er svært likt, svært nært, men ikkje identisk. 22. juli er jo ein dramaserie, men alt som handlar om sjølve hendingane den dagen, skal vere heilt korrekt.

– Bloggaren Mads, alias Breidablikk, er vel kalkert over den ekte bloggaren Fjordman?

– Det var jo eigentleg berre éin bloggar som påverka terroristen, men i serien er han ikkje Fjordman. Vi har gjort han annleis, her står han meir som representant for den typen tankegods som Fjordman og høgreekstreme har.

Ryddige

– Kor viktig var det å gi serien eit så vidt tidsspenn, frå ei tid før terrorhandlingane og fram til terroristen blei dømd?

– Vi ville etablere karakterane før dramaet byrja, og så ville vi bake inn i forteljinga konflikten om traumeteamet på Ullevål sjukehus. I motsett ende av tidslinja ville vi ha med rettssaka og litt om korleis skulen handterte den vanskelege situasjonen med elevar som hadde mist nokon. Alt det offentlege bidrog med, var eit rundskriv frå Kunnskapsdepartementet om at lærarane skulle vere opne og prøve å gjere elevane trygge.

– De har ikkje vore redde for å gå inn på dei vanskelege temaa etter 22. juli-tragedien?

– Skal du lage ein serie om ein tragedie, må du tore å vise at det er ein tragedie. Når du snakkar med etterlatne, får du det rette perspektivet. Då får du verkeleg ikkje lyst til å unngå det vanskelege. Men vi er ikkje ute etter å hengje ut nokon. Vi vil berre vere ryddige.

Det næraste dei går på ein etterlaten, er åtte år gamle Vetle.

– Lenge var vi i tvil om vi gjekk for tett på, men heller ikkje dette er ei «ekte» historie. Når det er tale om konsekvensar og omfang, illustrerer scenene med Vetle kor mange sørgjande menneske som står att når eitt menneske blir drepe. Det kjendest svært riktig å ha med den historia.

Vondt

Dei overlevande frå regjeringskvartalet og Utøya er i serien berre representerte som sterkt skadde pasientar. Sara Johnsen fortel at filmskaparane på eit tidleg tidspunkt bestemte seg for at denne serien ikkje skulle handle om dei. Dei må sjølve få fortelje sine historier.

Ein heilt sentral karakter i serien er Aftenposten-journalisten Anine. På spørsmål om ho kan oppfattast som eit talerøyr for filmskaparane, svarar Johnsen «ja, kanskje litt». Den erkjenningsprosessen ho går igjennom under arbeidet med terrorsaka, er «ganske lik» prosessen ekteparet Johnsen/Sletaune har vore igjennom i filmarbeidet sitt.

– Serien har ei rammehistorie om eit mishandla barn. Er ho tenkt som ein parallell til det terroristen kanskje blei utsett for som liten?

– Ho er både det og ein måte å seie noko om kva knappe ressursar i politiet faktisk fører til, på, og at vi har nokre verkeleg vonde barnevernssaker der vi ikkje klarar å verje dei aller svakaste. Dette er ikkje ein freistnad på å forklare eller seie «stakkar», for ein eventuell vond barndom fritek ikkje for skuld. Men ting kunne ha blitt annleis om terroristen hadde fått behandling tidlegare.

Sara Johnsen fortel at serien har vore synt for styret i den nasjonale støttegruppa for 22. juli, som har teke godt imot det dei fekk sjå. Det har også gått ut eit skriv til dei overlevande og etterlatne som førebur dei på innhaldet i dei scenene som kan vere mest sjokkerande.

– Serien vil nok vekkje sterke reaksjonar. Frykt, avsky, sinne. Men ingen vil jo at vi skal gløyme 22. juli. Skal vi hugse tragedien, blir det vondt.