Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Nokre heilt korte kapittel, gjerne berre ei halvside som bryt opp forteljinga, får henne til å tenkje slik. Dei representerer ein annan måte å skrive på, meir i det lyriske. Men all den tid ho berre har skrive éi setning på sin neste roman, korkje kan eller vil ho snakke om dette.

Som i alle Helle Helles romanar dominerer det kvardagslege. I dette tilfellet med ei 16 år gammal jente som bur saman med mor si i ein småby på Lolland. Mora har fått dødsdommen, men det snakkar dei helst ikkje om, mest går det i rutinar og det vande. Dei to hovudpersonane heiter berre «hun» og «moren hennes».

– Dei fleste personane i boka har namn, men altså ikkje dei to viktigaste?

– Det finst nok fleire grunnar til det, men ikkje alt eg skriv, forstår eg sjølv. Likevel kjenner eg at det er rett. Det støyar mindre når personane ikkje har namn. Her gjorde eg det også for å skilje dei to ut som ein eigen einskap. Det utfordra meg då eg skreiv, eg ville ikkje at det skulle stå «sin mor» nokon stad i teksten, berre «moren hennes». Byen dei bur i, har heller ikkje namn, men det er Rødby, der eg voks opp.

– Kor viktig er det at boka utspeler seg på Lolland?

– For boka er det ikkje viktig, men for meg, fordi det er der eg kjem frå. Eg kan nytte det stoffet som finst i meg, og eg er ingen research-forfattar. Rødby har eg inni meg som eit grunnstoff.

Trist

Fleire ting gjer at de skil seg frå dei romanane Helle Helle tidlegare har skrive. Hovudpersonen er berre 16 år, medan dei fleste unge kvinnene i bøkene hennar gjerne er i overgangen mellom tenåra og tjueåra. Meir radikalt fortel denne boka så å seie den motsette historia av kva vi er vande med å finne i romanane hennar.

– Eg har helst skrive om unge kvinner i ein livsfase der dei vil flytte vekk frå foreldra og finne sin eigen veg. Men jenta i denne boka vil vere hos den dødssjuke mor si og har ikkje tankar om anna. Det er heilt berande for romanen. Då gjaldt det å balansere stoffet så det ikkje blei sentimentalt, for det vil eg unngå.

– Men trist er boka blitt, kanskje di tristaste?

– Ja, ho er riktig sørgjeleg. Men eg har freista få det sørgjelege inn i forma, i grammatikken, om du vil. Difor verkar nok boka mindre trist enn ho er.

Notid

Dette har Helle Helle gjort på ein original måte: Alt er skrive i notid. Ho får notid og fortid til å gå i hop. Difor kan ein finne setningar som «Ferien begynner for en time siden», eller «Det er i fjor». Slik kan 16-åringen og mor hennar halde fast i noet og sleppe å sjå framover til døden som ventar.

– Dette stod ikkje klart for meg frå byrjinga. Ofte bruker eg åtte–ti månader på å skrive dei første ti sidene, og i den prosessen leitte eg mellom anna etter ein måte å få det sørgjelege inn i romanforma på. Så fann eg grepet med å halde fast tida. Dette noet viser den tilstanden både jenta og mora er i, det er som om dei for ei stund er udødelege.

Helle Helle, som bur på Sjælland, fortel at ikkje alle lesarane skjønar eller godtek dette. Ei kvinne kom syklande etter henne og ropte: «Du kan ikkje skrive alt i notid!» Sjølv meiner forfattaren at denne tidsbruken kanskje gir lesarane ei sterkare kjensle av korleis hovudpersonane har det.

– Du har gitt romanen sirkelstruktur, der slutten bit byrjinga i halen. Det er jo til vanleg uttrykk for at det ikkje skjer noka utvikling. Men her veit vi at noko avgjerande vil skje ikkje så langt inn i framtida. Har du valt denne strukturen for å understreke at dei to ikkje vil sjå sanninga i augo?

– Nei. Eg tenkjer ikkje at dei lèt att augo. Det er heller slik at eg ikkje ville la boka slutte, sidan mora skal døy. Eg ville la henne få leve på alle boksidene, difor døyr ho ikkje når romanen tek slutt.

Rutine og rørsle

de er ein interessant kontrast mellom rutine og rørsle. Dei faste, kvardagslege gjeremåla står mot jenta som stadig er på veg ein stad, at mor og dotter flyttar fleire gongar, og at dei stadig møblerer om husværet sitt. Det er lett å tolke dette som uttrykk for eksistensiell tomheit, men dei to har kjærleiken, og han kan vel vere eit livsprosjekt i seg sjølv?

– På eit vis ligg det noko tomt her, i dei mange flyttingane. Eg har skrella vekk alt som ligg mellom desse forsøka deira på å fri seg i tilværet ved å flytte ikring. Boka følgjer to spor: Døden, som ligg der og ventar, og kvardagen med jenta som går på skulen, er saman med vennar og så vidare. Dette er ei mellombels redning mot det andre, øydeleggjande sporet.

– Mora blir dødssjuk, men du lagar ingen dramatikk av det?

– Dersom eg lèt det dramatiske elementet fylle for mykje, kan dramaet lett ta over. Eg ønskjer ikkje eit kjempesamanbrot, ambulanse og alt det der. Spenninga i bøkene mine skal oppstå i kraft av den indre handlinga, ikkje av noko meir utvendig.

– Eg trur du er glad i dei to hovudpersonane dine?

– Jo, kanskje. Som regel er hovudpersonane mine litt usympatiske: dei lyg, gjer dårlege val og veit ikkje kva dei vil. Eg kan saktens også kritisere desse to, men ikkje på same grunnlag. På ein måte er de ein roman som har noko frå alle dei tidlegare romanane mine, men som samstundes tar eit steg vidare. Eg har late mange mødrer døy og unge kvinner prøve seg utanfor heimen, men de kjenner eg opnar opp for noko nytt.

Gåtefulle element

Helle Helle seier at skriveprosessen inneheld nokre gåtefulle element, og at det er best ikkje å vite kva som ligg i dei. Det som ikkje er tenkt fram, blir det beste, konstaterer ho.

Ho synest det blir vanskelegare å skrive for kvar roman. Ho må passe seg for ikkje å bli for kjekk og sjølvsikker. Ho vil ikkje gjenta seg sjølv, men leiter etter ein måte å skrive på der ho er ærleg.

– Kor mykje er det av deg i den unge hovudpersonen, som drøymer om å kunne skrive romanen «Fortaustanker», basert på «de betraktningene hun har gjort seg til og fra skolen gjennom alle år»?

– Kanskje er det nesten denne romanen, på ein gong svært mykje og svært lite, heldigvis. Stoffet kjem jo ein stad frå. Eg har sjølv vakse opp i Rødby med ei syster og ei aleinemor som hadde parfymebutikk, til liks med «moren hennes». Mor mi var ei stor inspirasjonskjelde for meg, ho hadde ein måte å vere i noet på, men då lærer du ikkje så mykje av eiga erfaring. Også vi flytta mykje, eg har budd ti–elleve stader i Rødby. Når jenta drøymer om å kunne formulere seg i lange setningar, er det ein kommentar til mi eiga skriving, som jo går i korte setningar og få ord. Men eg har erfart at det blir ikkje nødvendigvis betre litteratur om ein gjer setningane lengre.