Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Ho byrja å skrive boka tre år før metoo eksploderte, men hadde i bakhovudet ei drapssak frå heimstaden sin, Ekenäs, knapt 100 kilometer vest for Helsinki. Der blei ei tjue år gammal kvinne drepen av ekskjærasten sin, og den kompakte tystnaden om saka fekk Fagerholm til å tenkje gjennom kva for mekanismar som gjer seg gjeldande når slikt skjer.

– For første gong i forfattarskapen kjende eg eit bankande hjarte heile tida medan eg skreiv denne romanen. Det fortel meg at han var særskilt viktig. Då arbeidet var ferdig, kjendest det som ein siger. Men det er absolutt ingen dokumentarroman.

Ho seier at den kollektive tystnaden på sett og vis er forståeleg, etterpå.

– Men vi burde finne eit språk å nærme oss desse sakene med, for det finst også ei kollektiv traumatisering. Til sjuande og sist handlar det om korleis vi møter kvarandre, korleis vi ser på kvarandre.

Boka, på 260 sider, var opphaveleg på 400–500 sider, som er normalen for denne forfattaren. Men etter mykje arbeid med strukturen, godt hjelpt av forlagsredaktøren, fekk ho auka intensiteten i historia ved å kutte og kutte i teksten.

– Eg ville at denne historia skulle leggje seg under huda på lesaren, då må ho vere intens.

Strukturen er ganske komplisert – utan at det hemjar framdrifta. Kjernen i Hvem drepte bambi? er ei gjengvaldtekt av ei 17 år gammal jente, utført av fire eitt år eldre gutar. Dei er vener, kjem frå velståande familiar og bur i den same rike forstaden til Helsinki. Men romanen konsentrerer seg om det som skjer før og etter ugjerninga, korleis både dei skuldige, deira føresette og samfunnet rundt reagerer og agerer.

– Er det oppløysinga av familiar, miljø og karakterar som har gitt boka den kaotiske strukturen?

– Heilt klart. Det er nesten som om personane går inn i kvarandre. Strukturen har eg jobba svært mykje med, ikkje noko er tilfeldig.

– Det er som om historia di er to forteljingar: ei hovudforteljing og ei anna forteljing som veks fram av dei mange atterhalda, korrigeringane, presiseringane, avbrotne setningane, populærkulturelle referansane og stundom motseiingane som går gjennom heile teksten?

– Slik er det, og slik er det tenkt.

«Sanninga»

– Er ei av desse forteljingane «sanninga»?

– Eg veit ikkje. Etter ei slik hending har vi ikkje ei, men fleire sanningar. Det finst noko sant i kvar versjon. Jusen kan få fram sin versjon, i retten, men kor sann er han? Og kva gjer samfunnet med «sanninga»?

– Det var medvite at du ikkje lét oss få høyre offerets versjon?

– Absolutt. Dette har eg fått ein del kritikk for, frå kvinner i metoorørsla som meiner det er viktig at offeret blir høyrt. Men eg ville teikne eit realistiske bilete av ei verd der offeret teier. Slik er det ofte i røyndommen òg. Eg ville provosere, spørje: Kva vinn ho på å byrje å prate i denne verda?

Med barneheimsbakgrunnen sin veit offeret at ho aldri vil nå fram i dette miljøet, aldri hamle opp med desse familiane.

– Ho er redd, ho er pragmatikar, eg forstår henne svært godt. Ho vil ha pengar, vil bort. Det ser eg som ei realistisk løysing, i staden for at ho skal bli og halde fortet åleine. I Finland er vald mot kvinner og tystnad om det eit kjempestort problem. Kvifor er det berre i rettssalane vi høyrer om dette?

Overgangstilstand

Eit gjennomgangstema i romanane til Monika Fagerholm, som fyller 60 år i februar, er overgangen mellom ungdom og vaksenliv. Ho reagerer på at ein i samfunnet ofte ser dette som noko som berre handlar om kropp og psykologi. Ho har lese mange bøker om slike overgangstilstandar, men meiner at når dei handlar om unge menn, finst det alltid ein eksistensiell dimensjon som ho ikkje så ofte finn i tilsvarande bøker med ein kvinneleg hovudperson.

– For meg er spørsmålet: Kva inneber det for eit menneske å bli seg sjølv? Unge trur at dei veit så mykje, men så har dei inga røynsle. Det finst ein enorm kapasitet, samstundes som røyndommen finst ein heil annan stad.

– Du kallar hovudpersonane kiddults, eit ord som rommar både ungdom og vaksen. Dei blir skildra som sjølvopptekne, naive, ansvarslause – og hugtakande?

– Eg har fundert på kva tid vi blir vaksne. Vi er barn lenger enn vi vil vedgå, gjerne til vi nærmar oss tretti år. Vaksen blir du den dagen du innser at du ikkje er den du burde vere. Det gir òg ein stor fridom, for då fell skjelet frå augo og du skjønar kanskje at du har mange, mange andre mogelegheiter. Ein trur at det skal gå slik eller sånn, og så skaper ein eit stort drama eller ein opera om det ikkje går.

Moralitet?

– Er det samfunnets haldningar og verdiar, meir enn psykologiske skavankar, som legg til rette for valdtekta i boka?

– Det er alltid eit samspel mellom psykologi og sosiologi. Nathan, som har hovudansvaret for det som skjer, er vel ein slags psykopat. Men korleis blir ein slik? Han har levd i ein samanheng der han har fått alt han ber om og ikkje vore van med motgang. Han lever i ein familie og eit sosialt miljø der ein skal vere som han.

Når vi ser på det som skjer etter brotsverket, kan vi tale om strukturar, meiner forfattaren.

– Kvifor er det viktig å ikkje prate om valdtekta i dette miljøet? Fordi så mykje står på spel, både pengar og makt? Dei tre andre gutane som tok del i valdtekta, er på sitt vis også offer i denne historia, dei skal oppretthalde far–son-strukturen og fasaden i dette villastroket. Det er ryktet som står på spel, det handlar om sosialisering. Eg trur det er typisk at Nathans mor er den som går under, medan faren klarar seg og til slutt på ironisk vis med pengemakt avverjar noko som kunne blitt ein sosial katastrofe.

– Prisjuryen kalla boka di ein moralitet. Er du samd?

– Eg veit ikkje, har ikkje tenkt i dei baner sjølv. Eg ville berre byggje opp ei verd og sjå nærmare på korleis ho var konstruert, heilt utan baktankar og moralisering. I ein moralitet skal vel det gode få si løn, men boka mi er ganske open, sjølv om det finst håp.

Den karakteren i boka forfattaren kjenner sterkast for, er Gusten, ein slags hovudperson. Det er han som går til politiet og fortel kva han har vore med på, det er han som oppriktig angrar og som vil ta si straff. Han går sund og hamnar på mentalsjukehuset ei tid, men reiser seg igjen. Han vil det gode, men må rekne med å gå gjennom mørket enno ei stund, trur forfattaren.

Relativisering

– Det finst ein vilje til sanning og soning i Gusten som ingen av dei andre personane har, korkje dei medskuldige eller foreldra deira?

– Nettopp. Og kva gjer det med han? Dette er eit viktig eksistensielt spørsmål. Kva er sanninga, og kva er eg under sanninga? Om Gusten skulle eg gjerne skrive meir.

– Kor politisk vil du seie at denne romanen er?

– Meir debatterande enn politisk. Boka stiller tydelege spørsmål om konkrete ting på samfunnsnivå. Kanskje er det derfor romanen kjennest så viktig for meg. Som i alle bøkene mine er klassespørsmålet viktig også her. Det handlar ganske enkelt om kor fri du er til å velje livet ditt.

Både nyliberalistar og tilhengjarar av libertarianaren Ayn Rand (i boka kalla Gayn Hand) får passet påskrive. Fagerholm fortel at då ho var ung, på 1970-talet, var det mange som såg på Rand som ein stor forfattar, men dei fleste las bøkene hennar på grunn av sexskildringane. Det somme kallar «filosofien» hennar, kallar Fagerholm «bullshit», noko ho aldri hadde trudd at nokon politikar ville ta på alvor.

– Som samfunnsanalyse er ikkje boka di særleg opplyftande?

– Ho teiknar eit bilete av eit samfunn som er ganske bleikt, i den forstand er boka kanskje også ein moralitet, eit stykke på veg. Vi må gjere noko, vi må få til endringar. Haldninga i dag er at vi relativiserer alt som kan relativiserast, eller gjer retorikk av alt. Og sjølv om tale kan vere handling, kjem retorikken altfor ofte i staden for handling.

Sjå bokmelding på side 30.