Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Ein føresetnad for å forstå Edvard Munch, meiner biografen, er å innsjå at han var besett av kunst. Med han var det det same styret frå byrjing til slutt. Han hadde dette enorme drivet. Alt er eit evig kaos. Han såg seg sjølv som livsudugeleg, men tenkte samstundes at han var eit geni.

– Eg veit ikkje kvifor han var slik, men det gav meg tittelen på boka – Stormen, som eg synest fangar opp mannen. Han rasar rundt på leiting etter den fullkomne roa, men stormen har han med seg same kvar han går. Det er hans natur.

Det første bindet av Stormen. En biografi om Edvard Munch dekkjer åra frå fødselen i 1863 til kunstnaren hausten 1902 forlét Noreg for Tyskland. Bind 2 kjem neste år.

– Har du grave fram nytt stoff om Munch?

– Det verkeleg nye er heile blikket mitt på Munch. Eg freistar å ha eit globalt perspektiv, som om eg vil forklare han for eit internasjonalt publikum. Eg ser han utanfrå og vil syne at han er ein kunstnar som skyt ut frå provinsen og treffer sentrum på ulike vis.

Av konkret nytt har han funne systera Lauras institusjonshistorie.

– Ho hadde mange av dei same fanatiske trekka som Edvard, berre at ho var mentalt sjuk og innesperra. Det sosiale fallet og den personlege tragedien for systera, som hamna på fattigkassa, var djupt. Syskena kom frå ein embetsmannsfamilie, og lagnaden hennar fortel både kva for offer familien gav for å skjerme broren, og kor omsynslaust han følgde kunstnarkallet.

– Edvard fekk tidleg inn pietismen. Korleis har dette prega livet og kunsten hans?

– Heimen var ikkje dyster og fylt av svovelpreiker. Men den sterkt religiøse faren slo eit nerveband kring familien, og dette sleppte borna aldri laus frå.

Uforståeleg sjølvtillit

Ivo de Figueiredo har hatt store mengder materiale å byggje på, «eit tonn» berre av ulike notat, vanlege dagbøker og litterære dagbøker som Munch har late etter seg. Men mykje er udatert, og lite har vore gjort for å bringe orden i stoffet. 

– Dette er ein mann som lyg så det renn av han, diktar over sitt eige liv. Sjølvframstillingane hans er openbert manipulerte. Kunsten og kunstnarpersonen skapar sin eigen røyndom, og etter mitt syn er det største kunstverket hans mannen sjølv.

Spelet mellom myte og røyndom i alt han held på med, er fascinerande å sjå, meiner Figueiredo.

– I Tyskland speler han den provinsielle barbaren, i Noreg er han først og fremst stor i utlandet. Det nyttar han heilt medvite. Det største du kan vere i Noreg, er ikkje å vere stor her i landet, heller ikkje å vere stor i utlandet, men å vere stor i utlandet i Noreg.

– Munch hadde knapt noka formell utdanning, men det plaga han ikkje?

– Absolutt ikkje. Akademitradisjonen og dei skuleflinke var dei første han opponerte mot. Han hadde ei nesten uforståeleg tiltru til sin eigen måte å måle på. Han blei kunstnar i ei tid og eit samfunn med svær overskridingskraft som lyfte han opp. Det er sagt at tida trong eit geni – og fekk Edvard Munch, som hadde som program å bryte alle reglar.

Munch var fødd for seint for det 19. hundreåret og for tidleg for det 20.

– Han høyrde heime i éin kunsttradisjon og fekk vanskar med å finne seg til rette i den nye, med modernismen på byrjinga av 1890-talet. Samstundes var han ein ganske unik kunstnar.

– Medvitet om tuberkulosen var noko Munch bar med seg heile livet. Påverka det han som kunstnar?

– Han var eit performativt menneske; det fanst ingen skilnad på å vere seg sjølv og spele seg sjølv. Han hadde eit kunstnarkall og skapte seg ein persona, den rolla han spelte og var.

Skjelvande nerveharpe

Sjukdommen var noko han prøvde å hauste av. Mora og ei syster døydde av sjukdommen. Om han sjølv hadde tuberkelbasillen, veit vi ikkje.

– Munch kombinerer romantikkens tuberkulosekunstnar med den moderne nervekunstnaren. Han lagar ei kunstnarrolle, der alt handlar om at han er ei skjelvande nerveharpe som fangar opp vindar frå verda, og så kjem det ut på lerretet. Det er sjukdommens funksjon.

– Kor mykje trur du nervar og vanhelse hindra han som kunstnar?

– Sjølvoppteken som han var, sytte og klaga han heile tida. Det kosta nok, men han produserte nye arbeid nesten heile tida. Det er få periodar i livet der han legg ned penselen.

– Eit hovudprosjekt for Munch var å måle «det evig menneskelege». Kva låg i det?

– Eg veit ikkje om han visste det sjølv. Han prøvde seg på alt, måla i alle stilartar og var overalt. Tidleg får han behov for å samle det, han lengta etter heilskap. Det er tale om jakta på eit kunstnarleg program, eit ønske om å forbinde det menneskelege i seg sjølv med det heilage i mennesket, famne om heile mennesket. Ideen om at alt heng saman med alt, er sterk i Munch. Han har ein holistisk draum. Alt fell stadig frå kvarandre, medan han drøymer om ein harmoni som aldri kjem.

Den såkalla krystalliseringslæra er hans vri på dette, seier Figueiredo.

– Alt i naturen heng saman, liksom alle kunstformer skulle gå opp i ein symfonisk visjon. I 1880-åra var alle slått til bakken av naturvitskapens funn og jobba hardt med å harmonere naturen og åndenes verd.

«Melankoli»

Biografen skildrar Munchs tidlege kunstnarlege utvikling som sprangvis, representert ved bileta «Det syke barn» (1886) og «Melankoli» (1891). Men ifølgje de Figueiredo beheldt likevel kunstnaren fingeravtrykket sitt gjennom heile karrieren, kloa hans kjenner ein heile tida att.

– Han beveger seg mellom det ekspressive og det dekorative med ordna flater og komposisjonar. Men det er umiskjenneleg Munch heile vegen. Med «Det syke barn» hadde han teke avantgardismen lenger enn nokon tidlegare hadde gjort i Noreg. Men du kan ikkje vere avantgardist åleine, og han trekkjer seg tilbake til eit tryggare formspråk.

Så kjem «Melankoli» som eit nytt sprang.

 – Når «Melankoli» står så sentralt i kunstnarskapen, er det fordi han her tidlegast og tydelegast markerer overgangen frå naturalisme til symbolisme. Samstundes finst det klare overlappingar. Også «Pubertet» og «Dagen derpå» frå midten av nittitalet liknar mykje på det han måla i åttiåra.

På den flammande himmelen i den versjonen av «Skrik» som heng i Nasjonalmuseet i Oslo, er det skrive med tynn blyantskrift: «Kan kun være malet af en gal Mand.» Dei fleste trur at kunstnaren sjølv har gjort det. Men kvifor? Forklaringa, trur biografen, kan vere at Munch blei svært fornærma då psykiateren Johan Scharffenberg offentleg hadde knytt Munch-familiens sjukdomshistorie nokså direkte til kunsten hans, som han kalla sjuk og abnorm. Munch kunne nok sjølv kalle seg gal, men han tolte ikkje at andre gjorde det.

– Munch var grafikar òg?

– Ikkje på noko felt var han meir banebrytande enn i grafikken. Og han var sjølvlært. Han synte tidleg kva ein kunne gjere med den grafiske kunsten. Det han gjorde med det mediet, var unikt, han prøvde alt, heile tida på leiting etter nye måtar å skape kunst på. Her var han svært radikal, og på dette området har han betydd mykje også for andre kunstnarar.

– Du ser det som ein ressurs for Munch, Ibsen og Grieg at dei kom frå ein liten og ung nasjon med eit smålåte kulturliv i utkanten av Europa?

– Dette er eit globalt fenomen. Nettopp ved å vekse opp i utkanten av eit stort kulturområde, med mindre danningstrykk og færre autoritetar, men samstundes med kjennskap til kanonen, kan du få større vilje til å overskride.

– Bortsett frå dette; kva var det som gjorde at Munch kunne bli ein radikal fornyar av målarkunsten i Europa?

– Munch var ikkje stor i Europa i si samtid, berre i Skandinavia og Tyskland. I det angloamerikanske området vann han ein plass først etter sin død. Jordsmonnet i Tyskland, og dels i Skandinavia, var svært fruktbart for eit overskridande geni. Munch hadde i si samtid, og har framleis, noko unikt ved seg og noko konsistent i si skøytelause hand som kan forklare posisjonen hans, seier Figueiredo.

– Så kan det også vere at dei kunstnarane på slutten av 1800-talet som hadde privilegiet å formulere ein del av vår tids grunnproblem, har ei varig kraft. Det tyder at Munch ikkje var forut for si tid, men at vi høyrer til hans tid. Mykje av det han skapte, kan i dag verke overtydeleg, men det har stadig både glød og patina. Det er noko magisk over å ha vore han som formulerte angsten i samfunnet vi no lever i. Dette kan kanskje forklare noko av det ikoniske ved kunsten hans.