Historie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

For ei tid sidan sende etterkommarar av personar som er svært negativt omtala i Marte Michelets bok Hva visste hjemmefronten?, brev til Gyldendal med krav om påstandar i boka som måtte dementerast, og anna som måtte skrivast om. Forlaget fekk svarfrist til 22. februar i år, og fram til den tid ville ikkje dei ni gå ut offentleg med krava sine.

Men no meiner dei at Michelet og forlaget har brote føresetnaden for avtala ved å late seg intervjue. Dessutan gjentok Reidar Mide Solberg, forlagssjef sakprosa hos Gyldendal, det han har sagt heile tida: Den omstridde boka vil ikkje bli trekt tilbake, og han argumenterer for dette med omsynet til offentleg polemikk.

– Skammeleg

Bjørn Gjelsvik, son av motstandsmannen Tore Gjelsvik, uttalar seg på vegner av klagarane. Han finn det skammeleg at forlaget framleis annonserer for ei bok med så mange og graverande feil. Især fordi forlagskonsulenten alt før utgivinga hadde peika på feil.

– Boka inneheld så mykje ureieleg kjeldebruk og sjofle påstandar om namngjevne aktørar som det ikkje finst grunnlag for, at forlaget burde trekt henne tilbake. Slikt har vore gjort tidlegare, til dømes med boka Med rett til å drepe av Egil Ulateig, og der feila var færre enn i Michelets bok. Det er skammeleg at dei framleis sel boka og tener pengar på henne. Eit minstekrav må vere at dei gir ut ei revidert og korrigert utgåve, det er vi alle for.

Gjelsvik vedgår at klageskriva dei har sendt til Gyldendal, ikkje inneheld så mykje nytt, det er meir tale om utdjupingar og presiseringar av det som har komme fram i debatten og framfor alt i den såkalla motboka, som tre historikarar sist haust gav ut etter å ha gått Michelet-boka grundig etter i saumane.

– Ingen av oss er historikarar, men fleire av oss kjende på at mykje i boka var direkte gale eller skeivt framstilt og baserte seg på gissingar og hypotesar. Overfor forlaget peikar vi på påstandar som ikkje lèt seg grunngi i kjeldene. Det eg og familien min tok opp, var skuldingar om heimemiljøet til far min, der Michelet på ganske snedig vis og fullstendig grunnlaust assosierte til fascistiske eller profascistiske element i Bondelaget. Det er heilt utillateleg og usant.

– Kor mykje klandrar de Gyldendal og kor mykje Michelet?

– Michelet er ansvarleg for det ho har skrive. Vi rettar kritikken mot henne som forfattar. Samstundes meiner vi at det er så mykje upåliteleg og ureieleg kjeldebruk at forlaget burde ha oppdaga og korrigert det før boka kom ut. Dei ble også åtvara av sine eigne forlagskonsulentar. Vi har etterlyst rapportar frå fagkonsulentane, men vi har ikkje fått dei. Det gjeld skildringa av folk i leiinga av heimefronten og, ikkje minst, det ho skriv om Carl Fredriksen Transport.

Det er forlaget som ansvarleg utgivar vi vender oss til, seier han.

– Det er ting vi enno ikkje veit om dei påståtte varsla heimefrontsleiinga skal ha fått om jødedeportasjonane i 1942. Kva visste dei? Når fekk dei vite kva? Kunne meir ha vore gjort? Dette må det gjerne forskast på, men ingen er tent med ei bok som baserer seg på ureieleg og skeiv bruk av fakta og kjelder som einsidig stør oppunder den hypotesen forfattaren har.

Gjelsvik seier at Michelet har brote med alle forskingsetiske normer.

– Ho serverer grove påstandar som gjer oss opprørte. Ho sidestiller dei få som vågde å reise motstanden mot okkupantane og gav jødane hjelp i ein kritisk fase med forbrytarane sjølve. I hennar augo har dei like stort ansvar. Det er djupt umoralsk. Og især når det byggjer på usann kjeldebruk.

Marte Michelet har lov til å vurdere ting annleis, men ikkje utan omsyn til fakta, seier han.

– Ho meiner at varselet var så konkret at heimefronten kunne sett alle klutar til då dei fekk det, og straks eksportert alle jødar ut av Noreg. Dei som stod oppe i det den gongen, hadde ikkje informasjon om kva som skulle skje, før like før, eller når og korleis det skulle skje. Men Michelet meiner at dei visste om det tidlegare, og at dei lét vere å handle fordi det dreidde seg om jødar, at dei hadde antijødiske haldningar. Det er kjernen i saka.

– Godtek de orsakinga Michelet nett har sett fram gjennom pressa?

– Alle ni er samde om at orsakinga hennar er temmeleg halvhjarta og heilt utilstrekkeleg. I seinare intervju seier ho at ho gjekk for langt i å påstå eit profittmotiv for å hjelpe jødane over grensa, men insinuerer samstundes at det fanst eit slikt profittmotiv. Ho leverer nokre motangrep og klagar over at det ikkje skal vere lov å pirke borti gamle heltehistorier – som om det er pirking ho driv med i boka si.

Ventar på svar

Bjørn Gjelsvik meiner at mykje må ut av boka, og mykje anna må korrigerast før etterkommarane kan seie seg nøgde. Det gjeld til dømes alt han meiner er faktafeil og grunnlause insinuasjonar av det slaget som boktittelen speler på. Varslingshistoria må skrivast om etter det ein veit, ikkje det forfattaren trur, seier han.

– Kva vil skje dersom krava dykkar ikkje blir innfridde?

– På eit møte hos advokat Elden tidleg i januar stilte Gyldendal med direktør Arne Magnus. Der forplikta han forlaget til å rette feil og påstandar som ikkje kunne dokumenterast. Det må finnast folk i Gyldendal som tenkjer at dette ikkje er noko forlaget kan la bli ståande, og at dei vil komme oss i møte. Vi er villige til å diskutere med forlaget dersom svaret deira gir grunnlag for det. Men vi har sendt dei ein god del påstandar og vurderingar som ikkje er i samsvar med kjeldene. Desse krev vi at forlaget rettar.

– Er de budde på å ta saka til retten?

– Ja. No ventar vi på eit endeleg svar frå Gyldendal, så får vi sjå.

– Kva har de å vinne på ei rettssak når boka alt er ute i 30.000 eksemplar?

– At utsegner i boka må trekkjast tilbake, eventuelt heile boka. At boka ikkje lenger blir å finne på biblioteka og i bokhandlane i den forma ho no har, og at ho ikkje vil kunne vere ein referanse til krigshistoria. Vi vil ha svar frå forlagsdirektøren på korleis dei tenkjer at dei skal rette feil i ei bok, dersom boka samstundes ikkje skal bli trekt tilbake. Skal vi vente til dei har selt ut dagens opplag og eventuelt kanskje ønskjer å trykkje ei ny utgåve? Meiner forlaget dette er god fagleg og etisk standard for ei sakprosaavdeling?

– Trur de at denne saka vil kunne få gjennomslag i retten?

– Advokaten vår meiner det ligg føre eit juridisk grunnlag for å gå til retten. Men vi har enno ikkje fatta ei endeleg avgjerd om kva vi vel å gjere.

– Er ikkje dette framfor alt eit moralsk spørsmål, ikkje eit juridisk?

– Det er begge delar, og i tillegg kjem eit etisk aspekt som gjeld sjangeren sakprosa. Det juridiske dreier seg om at det er framsett injurierande, ærekrenkjande påstandar i boka. Det er ærekrenkjande fordi boka langt på veg sidestiller dei som hjelpte jødane, med risiko for sine eigne liv, med nazistane sjølve. Michelets metode er etter vårt syn uetisk fordi grunngivinga for påstandane hennar kviler på manipulerande kjeldebruk. Dette er klargjort av fleire, både i motboka og seinast av professor Kjell Jakobsen i Morgenbladet sist veke.

– Er trugsmålet om rettssak reelt, eller berre tenkt som eit pressmiddel mot forlaget?

– Vi har varsla at vi om nødvendig går rettens veg for å få gjennomslag for at dei ærekrenkjande påstandane blir sletta, og at bøker der dei framleis står, blir fjerna frå bibliotek og butikkar. Ei orsaking er sjølvsagt ikkje nok.

«Faktiske feil skal rettes»

Redaksjonssjef for sakprosa i Gyldendal Norsk Forlag, Reidar Mide Solberg, svarar:

«I samråd med Marte Michelet er vi nå midt i en grundig gjennomgang av alle kritiske påstander om Hva visste hjemmefronten?. Denne gjennomgangen er både basert på motboka, innspill fra etterkommere, andre kritiske merknader og nye kilder og opplysninger. Det tar tid å gå gjennom påstand for påstand og kvalitetssikre funn og tolkninger, men vi er godt på vei.

Vi stiller oss bak beklagelsene Marte Michelet ga i helgen. Vi håper selvfølgelig at beklagelsene blir akseptert, men tar til etterretning at det foreløpig ikke har skjedd. Vi ønsker å fortsette dialogen med etterkommerne, og som vi har sagt hele veien: Faktiske feil skal rettes. Vi vil komme tilbake til eksakt hvordan dette gjøres når vi er ferdige med gjennomgangen.

Det er ikke aktuelt for oss å trekke boka fra markedet. Det er verdt å minne om at vi står midt i en omfattende og kompleks debatt om et tema som var lite på dagsorden i tiårene etter krigen, nemlig vår forståelse av det norske holocaust. Hva visste hjemmefronten? inneholder omfattende dokumentasjon om en lang rekke problemstillinger knyttet til det holocaust. Boka ble svært grundig debattert da den kom ut i 2018, og blir diskutert på ny nå. Det kommer stadig nye kilder og ny informasjon som utvider vår kunnskap om historien. Vi mener det er riktig og viktig at denne boka blir stående i offentligheten som en del av debatten.»