Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Ho var berre to år gammal då tragedien i Skagerrak fann stad, natt til 7. april 1990, men ho har lenge arbeidd med tanken om å gjere noko skjønnlitterært med brotsverket som tok 159 menneskeliv. Ikkje at ho trur ho kan grave fram ny informasjon, men kanskje nye perspektiv. Eitt perspektiv især: det kapitalistiske.

Det er såleis ikkje tilfeldig at første bind, som er dansk kandidat til Nordisk råds litteraturpris, ber tittelen Penger på lomma.

– Pengar er den usynlege og gjennomgåande hovudkarakteren i heile romanføljetongen. Ambisjonen har vore å bidra med ei tolkingsramme. I 1990 var kapitalismen noko ein knapt snakka om, i Norden hadde kritikken forstumma.

Ho seier at det fanst ein konsensus om at vi levde i den beste av alle verder, ting kunne ikkje vere betre.

– Ulike personar har seinare freista få fram det økonomiske aspektet ved mordbrannen, men utan å knyte dette til kapitalismen som fenomen. Takk vere ikkje minst klimakrisa, kan vi i dag igjen tale kritisk om kapitalismen, og på eit meir fundamentalt vis drøfte og fortolke denne saka heilt på nytt. Eit mål for meg har vore å bidra til å kunne setje mordbrannen inn i ein slik samanheng.

I den første boka er pengar ein sterkt bestemmande faktor for livet til hovudpersonane, Maggie og Kurt, både kvar for seg og for at dei skal kunne dele kjærleiken sin.

– Pengar speler ei avgjerande rolle for vala dei gjer, og handlingane dei utfører. Og når Kurt omsider kjem til pengane, investerer han i selskapet som eig «Scandinavian Star».

– Slik forteljaren formulerer seg, må nokon døy for at andre skal vinne. Er det ein hovudidé i romanserien?

– Heilt klart. Fordi vi bur i Skandinavia, på høveleg avstand til dei som må betale for konsekvensane av kapitalismen, kan vi lett tenkje på mordbrannen som eit unnatak, ein feil i systemet. Mitt prosjekt har som utgangspunkt å ikkje anerkjenne den premissen.

– Då er det vel òg grunn til å tru at kapitalismekritikken, som er tydeleg frå første bok, går gjennom heile serien?

– Absolutt. Men fokuset vil bli flytt for kvar bok. Den neste skal mellom anna ta opp den globale kapitalismen, slik vi kjenner han i dag. Kvar gong eg blei lei av prosjektet, byrja eg å skrive på noko anna. Men fekk det ikkje til. Så måtte eg overgi meg.

Maktspråk

I og med at kvar bok får nye hovudpersonar og skal følgje ulike spor, blir bøkene nokså ulike, sjølv om dei har mange fellestrekk. Til dømes blir dei bundne saman ved at hovudpersonen i ei bok først dukkar opp i den føregåande. I alle blir «Scandinavian Star» eit omdreiingspunkt, men ingen aktiv forgrunn. Heller eit slags vilkår for dei vala som blir trefte, og dei handlingane som skjer, fortel Nordenhof.

I neste bind, Ideer, skiftar perspektivet til ein skipsreiar som nett har kjøpt eit cruiseskip som skal inn i ruta mellom Frederikshavn og Oslo. Heller ikkje her vil mordbrannen stå i sentrum, det handlar meir om mellom anna å skaffe billeg arbeidskraft før skipet blir sett inn i fart, forklarar forfattaren.

Det finst eit hav mellom fattige Maggie og Kurt på den eine sida og millionane som står på spel i mordbrannen. Dei to lever i utkanten av velferdssamfunnet og har, kvar på sin kant, møtt store vanskar og motstand i oppveksten. Her vil forfattaren tydeleggjere kontrasten mellom den spekulative økonomien, som er heilt utan interesse for offera sine, og dei menneska som knapt har til levemåten.

«Eit sinnssjukt forhold», kallar ho det, og syner til kva som skjedde på Wall Street fram mot finanskrisa i 2008.

– Etter kvart går det betre økonomisk for Kurt, og han får nok pengar til å kunne investere. Men han er slett ikkje utrusta til å skjøne den spekulative økonomien.

– Dette er også ei historie om språket, især det økonomiske språket, som maktmiddel?

– Det er ein avgjerande del av prosjektet. Eg freistar å gi meg i kast med eit språk det er vanskeleg å tileigne seg og få eit grep om. Eg har lese meg opp på dei sosioøkonomiske forholda ved ferjekjøpet og transaksjonane kring det. Men det er vanskeleg å skjøne, for det føreset nærmast ein logikk om å lage tallause kontraktar på den same kjøpsavtalen. Ein legg til rette for at det skal bli uråd for utanforståande å setje seg inn i transaksjonane.

– Vanlege folk er ikkje utstyrte med det rette verktøyet for å finne ut av desse tinga, men dette styrer livet vårt, verda vår. Kva skal vi då gjere? Berre gi opp, slik visse krefter ønskjer?

Livet til Maggie og Kurt er ei historie om maktesløyse og nederlag, varme og overgrep. Begge veks opp med dårlege odds, men er slett ikkje utan pågangsmot og klarar seg så godt dei kan. Mykje handlar om å overleve, og lenge var overgrep eit livsvilkår for Maggie. Sjølv om Kurt kan vere valdeleg mot henne, er ikkje forfattaren i tvil om at dei elskar kvarandre. Dei er berre blitt fanga i nokre destruktive mønster.

– Men er kjærleiken ein god nok grunn til å vere saman? Det synest eg ikkje i dette tilfellet, men Maggie har vondt for å forlate Kurt. Kanskje fordi ho ikkje har noko å falle tilbake på, men samstundes trur eg ho også fryktar den sterke tilknytinga og kjærleiken til Kurt.

Ikkje ferdig

– Du skildrar dei to med medkjensle, men heilt usentimentalt?

– Ein sentimental roman kan ikkje vere genuint medfølande, for ein slik roman er i ein eller annan forstand romantiserande eller idealiserande. Usann.

– Det mest positive i historia om Maggie og Kurt er vel at dottera, Sofie, maktar å bryte med arven av misbruk og nederlag?

– Det er både positivt og negativt. Maggie har eit sterkt ønske om at dottera skal klare seg og få eit betre liv enn ho sjølv har. Men for mora blir det også ei tapsrøynsle, for ho kjenner seg framand i den fellesskapen og samfunnsklassen Sofie i kraft av utdanninga si går inn i, ei verd ho merkar at ho sjølv ikkje har tilgang til.  

Det forfattaren skriv om sjølve mordbrannen, er halde i ein heilt sakleg stil og skil seg radikalt frå prosaen i resten av boka. Dette forklarar ho med eit sterkt ønske, reint allment, om å gjere det klart kva som er fiksjon, og kva som er fakta.

– Dessutan vil eg at dei som overlevde brannen, og dei etterlatne, ikkje skal vere i tvil om kva som er kva. Eg vil ikkje spekulere i hendingar og årsaker, som eg ikkje har grunnlag for. Dette er ingen historisk roman, sjølv om han har ei historisk hending som bakteppe. Å skulle leggje inn ting i karakterane for å kaste lys over hendingane, tilleggje personane ei mengd tankar, vil lett kunne bli ein hemsko.

– Titlane på dei sju bøkene er klare. Er dei også ferdig skrivne?

– Eg held på med bind to no, men eg har ei svært grov skisse for alle sju, så eg veit om lag kva som skal skje. Eg tek sikte på å gi ut eit nytt bind annakvart år, det neste kjem i Danmark i 2022. Slik det første bindet er ikkje-lineært, ser eg for meg at også dei neste vil ha mange brot i kronologien. Og spennet for heile serien blir stort – frå Italia på 1500-talet til ein avsluttande sci-fi fleire tusen år fram i tid.

– Det utsette livet var eit sentralt tema også i diktsamlinga Det enkle og det einsame, som kom på norsk i 2017. Er dette noko som opptek deg?

– Det finst nokre gjennomgåande tema i diktsamlinga og denne romanen. Då eg skreiv samlinga, var eg i ein svært pressa situasjon, eg kom på sjukehus, økonomien min var dårleg. I åra etterpå har min eigen livssituasjon blitt betre, mellom anna med ein stabil økonomi. Slik har eg dette på større avstand no, men eg trur at det likevel vil halde fram med å vere eit tema i forfattarskapen min, fordi dette har vore ei vesentleg, formativ oppleving for meg. Eg har budd på behandlingsheim og psykiatrisk avdeling, og røynslene med ikkje å kunne ha full kontroll over seg sjølv trur eg blir ein sentral del av min måte å prøve å forstå verda på.