Nokre paradoks svever over denne forfattarskapen. Han blir spelt og lesen i alle verdsdelar, likevel er det mange som ikkje kan tenkje seg å lese ei Fosse-bok, eller som legg boka frå seg etter få sider. Og kor mange er det som vil sjå teaterstykka hans? Likevel er han universell? Kva er det i så fall som gjer litteraturen hans universell?

Den viktigaste forklaringa er sjølvsagt kvalitet, men det åleine er ikkje nok. Mest opplagt er nok tematikken og personane han skildrar. Det var med scenetekstane han først vann seg eit internasjonalt namn. Mange må openbert kjenne seg att i det kvardagslege livet Fosse skildrar i stykka sine. Han har opplagt råka ein streng i menneskesinnet med si røyndomsnære dramatisering av vårt moderne liv. Dei første stykka hans kom på ei tid då skrik og hyl, vald og utagering hadde dominert mykje av den europeiske teaterscena. Tidsånda var truleg rett for eit alternativ, ei ny vending mot det indre, det reflekterande og stille.

Verdslitteratur

Felles for personane Fosse skildrar, alle behandla med same varme og lojalitet, er at dei enten er heilt vanlege kvardagsmenneske ein lett kan identifisere seg med, eller sosiale outsiderar. Slike finst overalt, og slike kan det bli skapt verdslitteratur av. Interessant nok synest det å gå eit skilje i forfattarskapen på dette punktet. Outsiderane og taparane møter vi stort sett i Fosses prosa, medan skodespela har eit persongalleri det er lettare å kjenne seg att i. Kvifor det er blitt slik, er vanskeleg å avgjere – for Fosse planlegg ikkje bøkene sine. Han skriv dei fram, for å nytte hans eige uttrykk.

På mange vis er desse dikta personane både heimlause og tidlause, det lokale får ikkje skugge for det universelle. Dei er ikkje heroiske, men lever kvardagslivet sitt. Einsemd og kjensla av kanskje å leve feil liv pregar mange av dei. Det viktige i denne litteraturen er relasjonane mellom menneska. Fosse er korkje sjele- eller identitetsgranskar, det er forholdet og samspelet mellom folk som opptek han. Han skriv om menneske som er så vanlege at dei er uvanlege.

I sentrum er ofte slike som ikkje meistrar relasjonane dei står i, som ikkje finn seg til rette i tilværet, korkje med sine næraste eller seg sjølve. Mange av oss har nok kjent på ambivalensen, sjølvmotseiingane og tvisynet som pregar fleire av desse figurane. Dette rører ved noko grunnleggjande i menneskesinnet, ­ei kroppsleg eller emosjonell kjensle av å vere til. ­

Forsoning

Melankoli, sorg og smerte er den dirrande undertonen i svært mykje, men vi skal forsone oss med og meistre det. Fosse gjev oss ikkje svar, han syner oss spørsmål og gåter, er alt anna enn påståeleg. Dramaet ligg ikkje i handlinga, men i spenninga og intensiteten mellom personane.

Forsoning har lenge vore sentralt i forfattarskapen, som i mangt er boren oppe av ein sterk humanisme. Fosse inviterer oss til å forsona oss med livet, avmakta og døden. Mykje av dette kjem klart til uttrykk i storverket Septologien (2019–2021), som i nokon mon kan lesast som ei oppsummering av det denne litteraturen representerer. At første bind kom ut samstundes i sju land, seier sitt om den internasjonale posisjonen også prosaforfattaren Jon Fosse har skaffa seg, og kor universell han er.

Døden har diktaren nærma seg gradvis i både dramatikken og prosaen, så å seie utforska han. Og kva er døden for diktaren Jon Fosse? Det er gjensyn med dei døde, slik vi ser det «demonstrert» i mykje av Fosse-diktinga frå 2000-talet, uavhengig av sjanger. Som han sjølv har sagt om romanen Morgon og kveld (2000): «Dette er i alle fall ei bok som ikkje gjer folk meir redde for å døy.»

Den dagen vi døyr, skal vi bli henta til «den gode staden» eller «ikkje-staden» – ein tilstand bortanfor tid og rom. Der finst forsoninga som den gode litteraturen og kunsten byr oss, «som glipa der kropp og sjel møtest, form og innhald, der liv og død møtest», som han skriv i Gnostiske essay (1999).

Dette er også del av den kristne mystikken og leitinga etter meining som pregar så godt som heile forfattarskapen hans, og som så å seie fyller Septologien. At slike tema appellerer til mange, uavhengig av landegrenser, seier seg sjølv. Især når dei, som hos Fosse, får form og uttrykk som kjennest tilgjengelege.

Svært viktig for den store utbreiinga er sjølvsagt også språket denne diktinga blir formidla i, musikken i språket, den suggererande intensiteten, ein malstraum av klang og meining som opnar mentale rom i lesarane som dei kanskje aldri har våga seg inn i før. Dette gjer noko med deg, enten du les ein roman eller ser ei god scenisk framføring. Somt kan saktens vere typisk «vestnorsk», men tonar, klangar og valørar i språket når like godt inn i kinesiske eller slovakiske øyregangar som norske.

Dessutan er det skjønnlitterære språket hans svært enkelt. Talet på unike ord han bruker i diktinga si, er neppe særleg større enn kva dei fleste av oss nyttar i det daglege. Men knapt nokon forfattar bruker dei same orda med større frekvens enn Fosse. Aleine verbet «tenkje» førekjem nærare 3000 gonger på dei 228 sidene i romanen Bly og vatn (1992).

Komprimert røyndom

Ei anna side ved språket, som svært mange kan kjenne seg att i, er setningane som blir byrja og aldri fullførte. Dette er meir typisk for dramatikken enn for prosaen hans. Både kritikarar og lesarar ser det som teikn på kommunikasjonssvikt, mangel på kommunikasjon, personane er blitt så framande for kvarandre at dei har ikkje lenger noko å seie kvarandre.

Eit stykke på veg er det sikkert riktig. Men like gjerne kan dette vere uttrykk for det motsette. Personane kjenner kvarandre så godt at dei treng ikkje fullføre setningane, motparten veit uansett kva dei har tenkt å seie. Dette vil eg kalle realisme, ikkje «påfunn». For sjølv om frekvensen stundom kan vere høg, må vi ikkje gløyme at skjønnlitteratur i mangt er komprimert røyndom.

Jon Fosses litterære sjølvmelding inneheld eit stort paradoks: «Klangen frå Strandebarm ligg i botnen av alt eg skriv. Haustmørkeret. Tolvåringen som går på ein smal bygdeveg. Vinden, regnet som piskar, fjorden slår. Eit einsleg hus med lys i eit soveromsvindauge. Kanskje kjem det ein bil. Dei tinga ligg i botnen av alt eg skriv.»

Alt han skriv her, er sjølvsagt rett. Men samstundes er det nettopp dette heilt lokale som også har gjort diktinga hans universell. For det kan lett plantast om til andre stader, andre land og verdsdelar. Ord forfattaren Hans E. Kinck for hundre år sidan nytte om målaren Nikolai Astrup, er ikkje mindre relevante i tilfellet Jon Fosse: «Der Grænden blev Verdensrum og Øieblikket blev Virkelighed.»

Suveren i sitt eige

Eit døme på vellukka omplanting: Hålogaland Teater har spelt to Fosse-stykke på «nordnorsk», Sonen og Draum om hausten, «omsette» av Ragnar Olsen. Eg har sett begge og erfart kor lite som skal til for å gjere dei nordnorske.

I Sonen blei språket lagt til ei tilnærma Senja-dialekt. Ikkje noko er endra i miljøskildringane, likevel kunne eg utan vidare godta at dette gjekk føre seg i Nord-Noreg. Kanskje i eit fråflyttingstruga fiskevær, kanskje i ei lita bygd. Fosses scenetilvisingar fortel ikkje noko om tid og stad. Det vesle vi får vite, er at staden er i ferd med å bli avfolka, dei gamle døyr, og dei unge har for lengst flytta. Det er mørkt i nesten alle husa og få å snakke med. Bussen kjem nokre få gonger om dagen. Dette kunne vore mange stader langs kysten vår – og sikkert i mangt eit utland med kyststripe.

Dei mange repetisjonane vekte eit lite ramaskrik då debutromanen Raudt, svart låg føre i 1983. Men forfattaren heldt sta på sitt, og i dag er det lett å konstatere at repetisjonane går gjennom heile forfattarskapen, både prosa, dramatikk og lyrikk. Etter kvart har eit stadig veksande publikum ikkje berre akseptert dette karakteristiske stildraget, men også sett at det har meining ut over gjentakinga. For det ligg ei fin rørsle i desse elementa som ser så like ut, men sjeldan er heilt identiske. Små endringar, som ein kanskje ikkje fangar opp med det same, driv teksten framover, skaper meiningsforskuvingar og peikar mot nye måtar å forstå han på. Som i romanen Flaskesamlaren (1991), der endringa på rekkjefølgja tre fargar er nemnde i – frå «grå, lilla, svart» til «grå, svart, lilla» – opnar eit nytt tolkingsrom.

Repetisjonane har òg andre funksjonar som det er lett å kjenne seg att i. Dei kan vere uttrykk for keisemd eller for manglande kommunikasjon. Men i somme situasjonar er det kanskje nett gjentakinga som gir tryggleik, noko å halda fast i når det uvisse trugar. Samstundes kan det vere greitt å ha klart føre seg at pausar og setningar som ikkje blir fullførte, treng ikkje bety at personane ikkje kan kommunisere. Ofte er det motsett; personane kjenner kvarandre så godt at dei treng ikkje seie alt.

Om det ikkje er så lett å forklare, skjer det ein djup kommunikasjon på eit eller anna plan i tekstane, og det er der Fosse ser grunnlaget for den forsoninga han meiner finst i nesten alt han skriv. Men det er så avgrensa kva ein kan å sagt med ord. Viktigast er alt som ligg rundt orda, og dette er det Fosse-diktinga handlar om eller prøver å kommunisera.

Kanskje er noko av forklaringa på den kontakten Fosse får med publikum, også at det han skriv, verkar så ekte. Ingen kan mistenkje han for å ha prøvd å få eit litterært gjennombrot heime eller ute. Tidleg fann han røysta si. Sidan har han halde på med sitt, som best han kunne, og snarare stått fram som suveren i sitt eige – utan å skjele til noka side.

 Jan H. Landro

 Jan H. Landro er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.