Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Boka Fra far er eit konglomerat av forfattarens eigen tekst, utdrag frå materiale etter far hennar, brev, notat, dagbøker, ein upublisert roman, politirapportar, psykiatriske journalar, avisklipp og anna. Kjernen i historia er kvifor Arnljot Berg gjorde seg skuldig i lekamsskading med døden til følgje på den unge kona si utanfor Paris i 1975, tida hans i fengsel og åra fram til han tok livet sitt i 1982. Samstundes som dottera trengjer ned i denne historia, nøstar ho opp livet med ein karismatisk far som var full av kontrastar.

– Du kallar boka roman. Kor mykje fiksjon er det tale om?

– Min definisjon av omgrepet er ikkje den heilt vanlege. Ikkje noko i boka er løgn, men eg forstår psykiatriske journalar og avisartiklar som fiksjon, språket dei nyttar er også tolkande. Målet mitt var at alle tidene og alle dei språklege romma i form av journalar, avisartiklar og politirapportar skulle få eksistere side om side med mi røyst og mine minne. Eg ville unngå kronologien, for eg er ikkje ute etter ein årsak–verknad-konklusjon. Lesarane skal få leve i desse motsetnadane, og i det som er vanskeleg å få tak i og skjøne i fars lagnad og vårt forhold. Ved å setje ulike stilar opp mot kvarandre blir det skapt friksjon mellom ulike måtar å sjå verda på. I den motsetnaden opplever eg at det ofte oppstår noko sant eller verkeleg.

– Du var festspelutstillar i Bergen i fjor, og då nytta du mykje av dette materialet. Kva er det som har fått deg til å lage både utstilling og bok om far din?

– Fars historie har vore med meg heile tida, og ho har heilt sikkert spelt ei rolle for mine val av tema. Den førre filmen min, False Belief, handla om korleis den farga sambuaren min blei uskyldig fengsla i New York. Då kom mange minne tilbake, fortel ho.

– Pandemien gav meg høve til å gå gjennom breva, manuskripta og bøkene far hadde late etter seg. Eg måtte bu meg på kjenslemessige reaksjonar og møte med «urspørsmål». Då var det godt med ro og rom kring meg. At det blei festspelutstilling og bok av dette, kom gradvis. Måten min å jobbe på er at eg først samlar mykje materiale, så arbeider eg vidare med det og gir det form. No skal eg lage langfilm òg. Arbeidstittelen er «Apokalypsens ryttere».

Oppsiktsvekkjande

Arnljot Berg (1931–1982) var ein tonegivande regissør i det norske filmmiljøet på 1960- og 70-talet. Han laga langfilmar, kortfilmar og dokumentarfilmar. Han var også manusforfattar, pedagog og instruktør i Fjernsynsteatret. Dei mest kjende filmane hans er Døden i gatene (1970), Lukket avdeling (1972), laga då han sjølv var pasient på Avdeling for nervøse på Lovisenberg sjukehus, og Bobbys krig (1974).

Lene Berg (57) har regissørutdanning frå Stockholm og budde og jobba i Sverige i mange år. Sidan tusenårsskiftet har ho òg vore aktiv som biletkunstnar og har dei siste tiåra jobba med film, utstillingar, installasjonar, bøker, collage og anna. Gjennom å arbeide utanfor filmbransjen har ho utvikla sin metode og sin måte å fortelje på. No bur ho mest i Berlin. Fra far er den første romanen hennar.

Boka og utstillinga, som hadde same tittel, er litt overlappande, men heilt ulike og uavhengige av kvarandre.

– Kva har arbeidet med boka lært deg om far din som du ikkje visste før?

– Eg blei overraska over kor nære vi var og kor mykje eg framleis saknar han. Og kor enormt mange brev han sende oss den tida han sat i fengsel, det gjorde inntrykk. Slåande var elles forholdet til mor hans og kor mykje han skuldar på henne for alle sine lidingar og gjerningar. At psykiatrane hans gjennom tretti års terapi ikkje har stilt spørsmål ved den forklaringsmodellen, finn eg ganske oppsiktsvekkjande.

Samstundes syner dagbøkene hans stor innsikt i kva han slit med.

– Eg får kjensla av at han pendlar mellom å fortrengje det og å prøve å finne ut korleis han kunne bryte nokre sirklar han hadde komme inn i.

– Dersom du skulle summere opp alt du no veit om far din, korleis vil du karakterisere han?

– Som svært sjarmerande og prega av sterke motsetnader. Han hadde behov for ein familie, men ville samstundes ikkje leve eit borgarleg, trygt liv. Han kunne vere svært brutal og svært øm, lyttande og sjølvopptatt, lidande og livsglad. Han hadde ei sterk tru på det store, mannlege geniet, som eg trur gav han ei konstant aldri-bra-nok-kjensle. Eg trur også at han aldri heilt fann den samanhengen han trong for å kunne utvikle ideane sine. Derfor blei det mykje stress, som eg meiner å sjå spor av i arbeida hans.

Han kom frå svært fattige kår og hadde ikkje råd til å studere.

– Det trur eg var ei sorg for han, for han hadde eit godt hovud. Han var autodidakt, snakka seks språk og hadde lese mykje.

Blackout

– Korleis var ditt forhold til han?

– Vi var svært nære, det var vanskeleg for oss at vi ikkje klarte å kommunisere heilt dei siste åra. Far digga meg enormt, vi kunne diskutere det meste, og han tok meg alltid på alvor. Det prega meg. Vi hadde også heftige kranglar, kunne nærast slåst – på godt og vondt. Men eg trur òg at frå eg var ganske lita, var eg bekymra for han.

– Livet hans var rikt på rus og psykiatri?

– Når eg var saman med han, drakk han sjeldan, i alle høve etter at han kom tilbake frå Paris. Men han gjekk på fyllekuler. Eg veit ikkje om han var alkoholikar, eigentleg. Eg trur snarare at han kunne bli så fortvila at han ikkje orka vere seg sjølv. Då blei rusen ein utveg. Det kan eg kjenne meg att i. Han leid av blackoutar heile livet, noko det ser ut for at psykiatrane hans ikkje reflekterte over. Han sov lite, jobba ofte om natta og hadde behov for sterke sovemiddel. Han hadde ein sterk arbeidsdisiplin.

– Du var ni år gammal då far din skada stemora di så ho døydde. Så seier farmor di at det kviler ei forbanning over slekta. Var dette noko som sette seg fast i eit ungt sinn?

– Ja, eg lurte lenge på om det låg noko i dette. Eg trur at både eg og syskena mine på ulike vis har freista bryte kjensla av undergang som skulle kvile over far og oss. Far snakka ofte om «tingenes iboende forjævlighet» og at han hadde ein «negativ Midas-touch», at alt han tok i, blei drit.

Då ho såg Ibsens Gjengangere første gong, med forbanninga som gjekk frå far til son, tenkte ho: «Det er slik det er for oss!»

– Då eg seinare forstod at ein ikkje kan arve syfilis, blei eg meir oppteken av at det «gjengangaraktige» ikkje går via blodet, men gjennom nedarva fordommar og førestillingar.

– Far din var nokså sjølvutleverande. Men er du trygg på at han hadde ønskt at det mest intime skulle gjerast offentleg?

– Eg gjekk nokre rundar på det. Eg har komme fram til at det han lèt etter seg, var «kuratert», at han hadde valt kva han ville at vi skulle lese etter hans død. Sjølv om far kanskje ville blitt rasande om han fekk lese denne boka, ville han truleg også blitt svært stolt, trur eg. Men av og til kan eg lure på kva eg har gjort mot far. Kan eg nytte han til kva eg vil?

Den avgjerande filmen

Lene Berg tykkjer ikkje at arbeidet med boka har bringa henne nærmare ei eintydig forklaring på stemoras død, det venta ho heller ikkje. Det uforklarlege og motsetnadene i farens lagnad er eigentleg sjølve poenget. Ho ville tvinge seg sjølv og lesaren til å vri og vende på nokre spørsmål som ikkje har klare svar.

Arbeidet med boka var også ein måte å minnast den døde stemora på.

– Har du kunna om ikkje akseptere, så betre forsone deg med det far din gjorde?

– Det kjem eg aldri heilt til å forsone meg med. Det som kanskje er lettare no, er både å hate og elske han samstundes, for å seie det litt forenkla.

– Kor påverka av far din er du i kunstnarskapen din?

– Då eg byrja studere filmregi, innsåg eg at eg kom til å arbeide annleis enn han og med heilt andre historier. Men ein kan jo lure på kvifor eg tok opp filmmediet; var det fordi eg ville fullføre eller gjere opp for noko? I byrjinga av dette arbeidet tenkte eg at eg vil skrive den filmen far burde ha skrive, ein film som kanskje kunne ha hindra at han tok livet av seg. Den filmen leiter eg framleis etter.