Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Boka om norskfødde  Zolo Karoli (1921­–1945) er ein biografi, men kjeldematerialet har vore svært spinkelt, så Zolo får knapt vere hovudperson i si eiga historie. Frå han er ti år og fram til han i april 1945 blir skoten i ein tysk konsentrasjonsleir, har han ikkje kunna setje fot på norsk jord. For Noreg blei «sigøynarfritt» ved lov i 1934 – og var stolt av det.

Maria Schwaller Rosvoll er rådgivar ved HL-senteret, Senter for Studier av Holocaust og Livssynsminoriteter, og har sidan 2006 jobba med romsaker. Det var den kjende artisten Raya (Raisa Bielenberg) som hadde stilt det utfordrande spørsmålet, som Rosvoll då ikkje kunne svare på. Men saman med Rayas dotter, Natasha, skreiv ho eit hefte om antisiganisme, som er eit omgrep for fordommar, hattale og propaganda mot romar. Sidan har ho saman med Jan Brustad, Lars Lien og Carl Emil Vogt laga utgreiinga og boka Et uønsket folk, om kva som skjedde med norske romar under krigen.

– Då hadde vi gått gjennom alle norske romar, og det fekk fram heilskapen. Men vi såg ikkje kor katastrofalt dette var for den einskilde. Det ville eg få fram med denne boka. Zolo var i ein familie med tolv born, ti av desse blei deporterte til Auschwitz, og berre to overlevde. Dei to små borna hans døydde òg, medan kona hans kom frå leiropphaldet med livet.

– Du har gitt boka undertittelen «En europeisk historie»?

– Zolo blir ein slags kasteball i det europeiske byråkratiet, jaga frå stat til stat. Historia er ikkje berre norsk, sjølv om Zolo er fødd i Noreg og er norsk statsborgar. Hans liv og lagnad blei stadfesta av eit europeisk byråkrati.

– Du skriv at dei europeiske nasjonalstatane nærast tevla om å ha lover og reglar som kunne «beskytte» dei mot folk som Zolo. Var det like ille overalt?

– Dei skandinaviske landa var ein spydspiss. Dei var dei einaste som forbaud utanlandske romar å komme inn. Berre Noreg klarte å bli «sigøynarfritt». Det klarte ingen av dei andre landa.

– Ikkje mykje å skryte av?

– Nei, det er ein tragedie. Ikkje berre for romane, men for oss som folk. Dette er ein del av norsk historie som det har vore viktig for meg å skrive om, og som eg håper kan stå på Nasjonalbiblioteket mellom biografiane om Hambro og Nansen. For dette er også ei historie om ein nordmann i mellomkrigstida.

Fullstendig rettslause

Boka er basert på arkivmateriale frå overvakingspoliti i fleire land, og forfattaren kallar henne ei «mothistorie». Det er fordi ho håper at lesarane vil skjøne kva som står mellom linjene. For dei store hendingane i Zolos liv, då han giftar seg eller får barn, blir vigde svært liten plass. Det einaste overvakingspolitiet ville sjå, var heilt andre ting.

– Har du funne eit godt svar på Rayas spørsmål: kvifor romar historisk sett har vore sett på som uønskte i Noreg og mange andre land?

– Hovudgrunnen er nok framveksten av nasjonalstaten. Der er ei nomadisk livsform uønskt. Så har det funnest eit koppel av stereotypiar, både positive og negative, knytte til romar – at dei er skitne, late, kriminelle, men på plussida det romantiske med at dei er så fulle av livskraft. Men styresmaktene trudde ikkje at dei kunne bli «økonomisk fruktbare» for samfunnet, nyttige statsborgarar og ein del av det økonomiske systemet. Frå Arendal har vi eit døme på at ein frå Josef-familien, som Zolo blei gift inn i, skulle dømmast til straffarbeid, men retten såg inga meining i det.

– Om antisemittismen stod sterkt i mellomkrigstida, var ikkje antisiganismen mindre?

– Slett ikkje. Motstanden mot romar fanst i alle politiske parti og i alle forum her i landet. Når Karoli-familien blir avvist og ikkje får komme tilbake til Noreg i 1934, blir Ragnvald Konstad, sjefen for Sentralpasskontoret, forløparen for dagens Utlendingsdirektorat, spurd om ikkje det departementale hjartet blør for desse menneska. Då svarar han: «Det er mig en sann fryd å nekte dem adgang.» Og om lova som stoppa romar på grensa, uttalte Paal Berg, seinare heimefrontsleiar og høgsterettsjustitiarius: «Denne loven er ny, men trenger ingen nærmere begrunnelse.» Heller ikkje hos presteskapet var det miskunn og nåde å hente.

Maria S. Rosvoll kallar romar fullstendig rettslause. Dei levde eit omflakkande liv med stadige kontrollar og forfølging, og kunne bli arresterte og skulda for småting som ingen andre ville blitt pågripne for. Isolerte freistnader på å gi dei eit meir menneskeverdig liv fall på steingrunn.

– Blei romar behandla endå verre enn jødar i mellomkrigstida?

– Dei blei nok det. Jødane hadde støttespelarar i majoritetsbefolkninga, som til ein viss grad kunne hjelpe dei – inntil krigen kom. Det hadde ikkje romane, det fanst ingen organisasjonar eller personar som forsvarte dei.

Nomadiske?

– Dei såkalla vegbreva var også noko som berre romar måtte ha?

– Ja. For å kunne opphalde seg i Belgia måtte romar ha slike passersetlar, som skulle fornyast kvar tredje månad. Desse identifikasjonspapira gav løyve til å bevege seg kring i landet, og dei blei stadig kontrollerte. Slik kunne overvakingspolitiet til kvar tid ha oversikt over kvar romane oppheldt seg. Og så stod det i breva at beraren skulle ut av landet etter ei viss tid, men det gjekk heile tida an å be om å få breva forlengde.

– Romar er jo nomadiske. Men når dei ønskjer å bli bufaste, blir dei bortviste?

– Det er ikkje sikkert at dei er nomadiske. For kvar gong dei prøver å slå seg ned, blir det lagt hindringar for dei. Ein romfamilie kjøpte tomt på Jessheim i 1926, men blei nekta konsesjon for tomta. Ofte hadde dei ikkje noko val, derfor er det vanskeleg å slå fast om dei er nomadiske eller berre blir tvinga vidare.

– Dersom det er rett, som du skriv, at nazistane syntest det var verre å drepe romar enn jødar, kva er forklaringa på det?

– Eg trur at jødane til dei grader var avhumaniserte, slik at ein i det heile ikkje såg jøden i mennesket ein drap. Krigen mot jødane var total. Romar blei ikkje sett på som ein mektig fiende. I tillegg til avskyen kjende nazistane ein fascinasjon for romar, kanskje fordi dei var annleis. Den romantiske førestillinga om at dei levde eit friare liv med ei sterk livskraft, kan ha hatt ein viss appell. Så var det dessutan svært mange born. Dei jødiske borna blei sende til gasskammeret med ein gong, men romborna budde saman med foreldra i familieleiren.

Weimar

– Om den generelle haldninga til romar var meir tolerant, fanst det vel ingen grunn til at Zolo skulle bli skoten to dagar før amerikanarane rykte inn i leiren KZ Mittelbau i april 1945?

– Nei.

– Men likevel skjedde det?

– Det brutale i Zolos lagnad ligg i dette. Sjansen for at han skulle overleve, var minimal. Av tretten deporterte familiemedlemer overlevde berre to. For Zolos drapsmann, kven det no kan ha vore, hadde livet hans ingen verdi. Same kor mykje Zolo kjempa for livet, blei det styrt av andre.

Det er i Buchenwald Zolo Karoli finn si endelykt. Få hundre meter unna, over ein liten ås, ligg byen Weimar. Weimar har ikkje berre gitt namn til den republikken Hitler velta; Weimar var i si tid sentrum både for tysk og europeisk kultur, då gigantane Goethe og Schiller levde og verka der. Kontrasten er ikkje til å skjøne, og Maria S. Rosvoll meiner at dette er noko vi ikkje må gløyme.

– Heile historia er eit sår i vår europeiske kulturarv. Eller kan vi seie at det er ein del av vår kulturarv? Medaljens mørke bakside?

– Lidingane til romane før og under krigen ser ikkje ut for å ha skapt nemnande sympati for dei etter krigen?

– Slett ikkje. Ein kan forstå det, men ikkje akseptere det. Dei fleste hadde meir enn nok med seg og sitt dei første etterkrigsåra. Men ein del av dei antisiganiske haldningane var ikkje reint nazistisk tankegods, dei var mykje meir utbreidde og langt eldre. At Noreg lenge før okkupasjonen var stolt over å vere «sigøynarfritt», seier jo sitt.