Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

For utanforståande kan det sjå ut som Linn (eigentleg: Karin Beate) Ullmann tok ei sjølvbiografisk vending med romanen De urolige i 2016. For forfattaren sjølv verkar det litt annleis. Rett nok vedgår ho at forteljinga om jenta og far hennar representerer eit skifte, ytre sett, ved at det er tydeleg at ho nyttar seg sjølv og foreldra sine.

Men også i dei tidlegare romanane hennar speler det sjølvbiografiske med på ymse vis, om ikkje like tydeleg som i dei to seinaste. Romanen Nåde (2002), om ein døyande mann som ber om dødshjelp, henta til dømes noko av stoffet sitt frå samtalar med ein nær familiemedlem.

– Historia om den 16 år gamle Jenta og opplevingane ho hadde på eiga hand i Paris, er den vanskelegaste eg har skrive. Eg har lenge vilja lage denne historia, som eg har bore med meg i fleire tiår. Men eg har merka at ho har forandra seg for kvar gong eg har nærma meg henne. Derfor er romanen blitt ei utforsking av minne og gløymsle.

Dette oppnår forfattaren ved å la den vaksne kvinna sjå tilbake på desse få dagane i Paris vinteren 1983. Kva var det som skjedde? Kva var ho med på? Var ho offer eller medaktør då ho innleia ein relasjon med ein tretti år eldre fotograf? Ein stad spør ho seg: «Hvordan lever erfaringer videre, ikke som minner, men som glemsel?»

– Det var sjølve hovudutgangspunktet mitt, spørsmålet eg skreiv ut frå. At gløymsle ikkje nødvendigvis er ei lukka dør, men også kan opne dører. Det går an å utfordre gløymsla, arbeide med dei kvite flekkene til minna byrjar komme tilbake. Kor pålitelege dei er, kan ingen vite. Minna oppfører seg litt som kvikksølv, beveger seg hit og dit. Men eg veit at eg var åleine i Paris som 16-åring, og eg har nokre slike stolpar som eg kunne hengje heile forteljinga på. Utgangspunktet er mine eigne erfaringar, men så er det mange vegar og omvegar til det skjønnlitterære uttrykket.

Fordjuping

– I kva grad er det den «verkelege» Linn Ullmann anno 1983 du prøver å finne ut av, og i kva grad ein fiktiv variant?

– I boka heiter ho ikkje Linn, der er ho berre Jenta, men døypt Karin. Då eg skulle skrive denne historia, tenkte eg lenge at eg har gløymt så mykje at det ville bli ei sperre. Men så slo det meg at gløymsle kunne vere ei positiv kraft, ein sjanse til å trekkje linjer og fortelje historier. Det er der historieforteljinga skjer.

– Det gode med gløymsle er at det heile tida tvingar oss til å sjå ting på nytt, prøve på nytt og på nytt fordi utgangspunktet er gløymt. Gløymsla kan faktisk vere til hjelp for oss, det gjeld om å ikkje sitje fast i dei same omgrepa, dei same tankane og den same måten å gjere ting på.

Ullmann ser heilt annleis på dei erfaringane ho i dag berre aner glimt av, enn ho gjorde for ti, tjue, tretti år sidan.

– Eg skreiv litt om dei i De urolige, men alt då den boka skulle omsetjast, gjorde eg endringar. Og så har det endra seg sidan den tid. Eg kan aldri seie «slik var det». Men det er ei arketypisk historie om ung jente og vaksen mann.

– Om ti år ville det blitt ei heilt anna bok?

– Eller kanskje inga bok. No er romanen ferdig; eg har stor tru på at bøker blir skrivne når dei skal skrivast.

– Vil du kalle denne boka ei fordjuping i høve til den førre?

– Eg følte det slik då eg skreiv. Dette er jo ei mørkare, strammare og meir-ut-på-ytterkantane bok, der eg dykkar ned i ei hending som eg så vidt er innom i De urolige. Dessutan fordjupar eg meg i kva som er mogleg å gjere med språket og forma.

– Dette må vere den sterkaste romanen du har skrive?

– Ein grunn til at boka kan opplevast slik, er kanskje at ho er overskridande, og at hovudpersonen, som er i overgangsfasen mellom barn og vaksen, på få dagar blir konfrontert med mange nye røynsler som ho ikkje veit å handtere. Slike overgangsfasar har eg skrive om i alle bøkene mine, fleire av dei skildrar born, og somme tek opp alderdom og død. Overgangar i livet kjem brått og ofte komprimerte i tid. Det er derfor eg alltid har vilja skrive om dei. For 16-åringen som reiser åleine til Paris, blir overgangen stor og prega av overveldande lengt og sterk einsemd.

Metoo

– Metoo er blitt knytt til romanen din. Ser du Jente, 1983 som ein overgrepsroman?

– Eg har ikkje tenkt på boka som ei historie om ei jente som heilt standhaftig er tindrande klar på kva som var rett og gale. Min ambisjon var ikkje å skrive ein metoo-roman, eller ein roman om overgrep, men metoo handlar om makt og maktesløyse, kven som eig blikket, og kven som eig forteljinga. Denne boka skildrar også korleis den unge Jenta tidleg erfarer det mannlege blikket, alt då ho som 11–12-åring opplever at ein mann seier til henne at ho er ikkje så fin no, men kjem til å bli fin om nokre år. Og i 14-årsalderen opplever ho å bli attrådd for første gong av ein vaksen mann.

Men det er ikkje berre menn i romanen som vurderer jenter med eit såkalla mannleg blikk, også kvinner gjer det.

– For meg var det viktig å undersøkje kven som åtte blikket til kvar tid. Det er openbert at blikk betyr svært mykje – kven som ser, og kven som blir sett. Korleis blir unge jenter og kvinner sett på, vurderte? Jenta har sett krafta i det mannlege blikket.

Viktig i denne boka var også å gi Jenta eit blikk, der ho, som kongsdottera i eventyret «Kvitebjørn kong Valemon», ser på han, fortel ho.

– Eg ville skildre ei ung jente som blir konfrontert med ei ganske brutal verd, og eit mannleg blikk som først er spennande, så skremmande og kanskje også på grensa til valdeleg. Men det er også ei historie om å møte eige begjær, eigne lengslar og eiga manglande evne til å hamle opp med det som skjer. Sentrale tema i heile trilogien er begjær og lyst, gløymsle og minne, raseri og leik.

På bokomslaget er 16 år gamle Linn avbilda ei tid etter opphaldet i Paris. Forfattaren hadde tenkt seg eit meir abstrakt omslag, ein raud blome måla av kunstnaren Louise Bourgeois, men designaren Jørgen Brynhildsvoll hadde eit anna forslag. Biletet er ikkje identisk med det som så å seie tener som katalysator for heile forteljinga, eit foto Linn Ullmann meiner har gått tapt. Og som ho håper er borte for godt.

– Eg veit at det har funnest, eg har hatt det ein gong. Men det er mykje meir interessant å skrive om eit foto som ikkje lenger finst, all den tid heile boka handlar om gløymsle og forsvunne ting.  

Forfattaren som ung

– Asle, hovudpersonen i Septologien til Jon Fosse, målar for å bli kvitt bilete han har i hovudet. Har du skrive denne historia av om lag same grunn?

– Eg kjenner meg i alle høve ferdig med historia slik eg har skrive henne no. Til liks med Fosse skriv eg jo ikkje av terapeutiske grunnar, men det er noko med å gi eit stoff form, skrive det ut og slik bli ferdig med det, gi det frå seg.

– Er boka di eit portrett av forfattaren som ung kvinne, om det då er slik at Paris-opplevinga har prega dei andre bøkene dine òg?

– Eg trur vel kanskje det. Enno i dag veit eg ikkje heilt om eg meiner at det eg opplevde i Paris, var eit overgrep eller ikkje, og eg har skrive i den stilen frå boka blei til. Eit tema i heile forfattarskapen er ein som klarar seg, og ein som går under. Fleire av bøkene mine handlar om vald, gjerne om leik som går over i noko brutalt. Desse små augeblikka der noko uforpliktande og prøvande endrar seg til å bli heilt avgjerande og noko ein ikkje kan gjere om på, og der den som går under, på eit vis er blitt språklaus.

– Slik er det også med 16-åringen i Jente, 1983. Ho har ikkje noko språk for det som skjer, ho kan ikkje språket i miljøet der ho er, ho klarar ikkje gi uttrykk for forholdet ho har til den langt eldre fotografen, og kan ikkje setje ord på eigne behov og lengslar. Jenta har vore prøvande, leikande, gått inn i noko som ho ikkje kjenner, men der andre veit godt kva som skjer. Å miste språket er eit tema i fleire av romanane mine.

– Ein stad i boka reflekterer den vaksne kvinna slik: «Mammas og min historie er så gjennomtrukket av glemsel og kjærlighet at jeg må finne oss opp på ny.» Er det berre eit uttrykk for kor upåliteleg minnet er, eller er det òg eit ønske om å seie noko om i kva grad denne romanen er fiksjon?

– Kanskje begge delar. Å finne oss opp på ny er også å frigjere både lesaren og meg som skriv, frå faktalesinga. Å skrive ein roman betyr å finne opp alle dei som finst der. Det må skje for at ei erfaring skal kunne bli skriven i litterær form. Dei skal leve på boksidene, romanar er ikkje vedkjenningar. For å vere så sannferdig eg kan, må eg dikte. Å finne den rette forma er det diktinga handlar om.

Villfaring

– Scenane frå Paris kjem igjen og igjen i ulike variantar. Stemninga og mørket gir ei kjensle av noko illevarslande og uhyggeleg, der denne 16-åringen vandrar ikring og ikkje veit kvar ho er, eller kvar ho skal. Det handlar ikkje berre om gløymsle, men også om villfaring i meir enn éi meining?

– Ja, verkeleg! Det er tale om å gå seg vill i praktisk, symbolsk og overført indre/ytre meining. Stadville har følgt meg heile livet. Eg har null stadsans og manglar evne til å orientere meg. Jenta går seg så forferdeleg vill at ho ikkje kjem seg ut av sirkelen ho har hamna i.

– Det verkar som om den vaksne kvinna dels tilslører det som skjedde for 40 år sidan, og kanskje ikkje ønskjer å trengje heilt til botnar i historia når alt kjem til alt. Kan det i så fall vere forklaringa på ein slutt som eg opplever som ambivalent?

– Slutten er tvitydig – er det det du meiner? Jenta går i sirklar i Paris, men også romanforma er sirkulær. Ho kjem seg ikkje ut av det. Eg visste frå byrjinga at boka skulle ende slik, med at Jenta vender tilbake til utgangspunktet, huset der alt skjedde. Her er inga forsoning, ingen konklusjon. Eg ville ikkje slutte med ei endeleg «løysing», det lysnar kanskje litt mot slutten – samstundes er ho tilbake der alt byrja. Ho kjem seg aldri bort frå Paris og blikket hans. Det finst ingen annan ende på den historia.