Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med sin nye roman, den niande i rekkja, løftar den røynde forfattaren fram to kvinner som sette preg på si samtid, men som seinare nesten er blitt gløymde. Haugesundsdamene Bertha Torgersen (1864–1954) og Hanna Brummenæs (1860–1942) levde ikkje berre saman «i synd»; dei var òg Noregs, kanskje Europas, første kvinnelege skipsreiarar.

Ikkje særleg mykje er blitt skrive om dei to, og dei etterlét seg nesten ikkje noko skriftleg. Men forfattaren fortel at ho har halde seg til alle kjende ytre fakta og så prøvd å dikte fram kjensler, tankar og dialogar.

– I dag veks vi inn i eit språk som har ord for annleisheit, utanforskap og alle seksuelle avskyggingar. Eg jobba mykje med å lage dette litt diffuse, famlande språket for kven desse to er i si samtid. Det må ha vore svært vanskeleg å berre fornemme at ein er så annleis og å stå heilt utan førebilete. Korleis blir ein likevel den ein er, utan å vite kvar ein skal gå? Eg har fundert mykje på korleis dei kan ha snakka saman. Kva har dei tenkt, korleis har dei samtalt?

– Kva var det som fekk deg til å skrive roman om desse to?

– Eit svart-kvitt foto av dei, teke i mellomkrigstida. Dei står med ein meters avstand framfor huset sitt. Det var så opplagt at dei ikkje leika med kjønnsroller, slik mange gjorde i fotostudio på den tida, men at dei stod fram slik dei var. Jo meir eg las og forstod om kor annleis dei var i samtida, jo meir blei eg tiltrekt av dei. Og sidan det ikkje fanst så mykje skriftleg om desse to, gav det meg høve til å dikte.

– Dette er den tredje romanen der du tek utgangspunkt i historiske kvinner. Kva ligg bak?

– Fascinasjon for historie og dragning mot kvinner som har vore svært tydelege i samtida si, men som så har smuldra bort i historias gang. Kva som gjer at somme blir ståande som fyrlykter, medan andre berre forsvinn, interesserer meg. Felles for kvinnene eg har skrive om, er at dei gjer arbeid som er uvanleg i samtida. Dei to haugesundsdamene, «mannedamene» som dei blei kalla, levde i ei tid med svært tradisjonelle kjønnsroller. Dei går ikkje på barrikadane, nyttar seg berre av moglegheitene samfunnet trass alt gav kvinner frå 1880-åra: høve til å leve saman utan å få mistankens blikk retta mot seg, høve til å ta utdanning, høve til å vere annleis.

– Kvinnesak og kamp for likestilling og røysterett står likevel ikkje sentralt i boka di?

– Dei to engasjerer seg i ei kvinneleg diskusjonsforeining og er heilt klart for kvinneleg røysterett og kvinner i arbeidslivet. Men eg har ikkje oppfatta dei som barrikadestormarar. Dei syner heller i praksis kva kvinnesaka har gitt dei høve til.

Uoppdaga land

Bertha og Hanna lever i ei tid der kvinner offisielt ikkje hadde nokon seksualitet. Dei bur heile tida tett saman, i eit ekteskapsliknande forhold, og dei er gravlagde saman. Cecilie Enger fortel at ho nyttar ein god del av romanen til å tenkje seg inn i korleis det var å vere ho som blir tiltrekt av det som så tydeleg var annleis.

– Når du gjennom heile boka legg perspektivet til Bertha, og ikkje Hanna, er vel det nettopp fordi Bertha er den som gjennomgår dei største endringane?

– Ja, ho var den meir tilbakehaldne, den meir familiekjære av dei to. Omgitt av kristendom og hardt arbeid må det å kjenne seg tiltrekt av ei anna kvinne ha vore skremmande for henne. Både å bli kvinnelege skipsreiarar og å leve saman er så uoppdaga land for desse to at det gav romanen tittel, Det hvite kartet. Det er Bertha som lever tettast med kjensla av å skulle oppfylle dei tradisjonelle forventningane, sånn har Hanna kanskje aldri tenkt. Slik eg har forstått Bertha, har ho kjent seg svært tiltrekt av Hannas måte å fosse fram på. Men ho er også den som stiller spørsmål: Kan vi dette? Lèt det seg gjere? Kva slags familieliv fører dette til? Kva blir konsekvensen for mitt liv av å følgje Hanna?

Å skrive boka frå Hannas perspektiv ville vore enklare nettopp fordi ho er den mest tydeleg «avvikande» av dei, seier Enger.

– Men eg har likt å ha det tiltrekkjande og forskrekka blikket frå Bertha på Hanna, det som gjer at ho tenkjer «slik kunne eg aldri gjort». Ved å la Bertha kjenne på dei rigide forventningane om det alminnelege livet, trur eg at eg har gitt historia meir rom å spele på. Hanna vil sine ting og har sine evner, men er kanskje ikkje så oppteken av kva andre tenkjer om henne. Eg har likt å skrive fram den litt forsiktige Bertha, som hamnar i dette annleislivet.

Slips, frakk og bowlerhatt

Å løfte fram to kvinnelege pionerar som lenge har vore nokså ukjende, har gjort henne stolt, fortel Cecilie Enger. Å skrive at dei var lesbiske, er ukontroversielt i dag, meiner ho. Dei er kvarandres næraste heile livet, og i vår tid er det ikkje gale å førestille seg at dei har hatt eit kjærleiksforhold.

– Dei er eit svært umake par?

– Absolutt, men kven er ikkje det? Det er ikkje slik at dei fleste av oss lever saman med sin tvilling. Kanskje har dei to utfylt kvarandre på ein svært god måte. Bertha var den sosiale, heldt kontakten med venninner og var aktiv i familiære samanhengar, noko Hanna nok nytte godt av. Utan Bertha trur eg ho ville vore meir maskulint einsam. Truleg har dei gitt kvarandre svært mykje i form av tilhøyrsle og støtte.

– Hanna er den initiativrike og tiltaksame av dei to, den som ser moglegheiter. Bertha er meir forsiktig, stundom kanskje ein bremsekloss?

– Jo, men dei har nok støtta kvarandre. Hanna er tydeleg og full av initiativ. Det er ho som sit i styre og stell, skriv lesarinnlegg i avisa, som første kvinne tenner ein sigar blant mennene i reiarforeininga og underteiknar dokument med «Herr Brummenæs». Bertha er redd for å røyke offentleg, men begge går med slips, frakk og bowlerhatt.

Eit stort skifte

At Bertha skulle ha vore eit gudsord frå landet, vil ikkje forfattaren vere med på. Bertha må ha vore uredd, som gjekk inn i reiarlaget med sin halvpart. Enger meiner at Bertha hadde sine draumar og ønskje, men at ho kanskje var mindre overtydd om at dei ville bli oppfylte, enn Hanna var om sine.

– Eg trur at Hanna blir trekt fram av evne, vilje, kunnskap og stor gjennomføringskraft. Alt dette har Bertha òg, men ho har nok hatt meir av dei kvalane mange av oss ville hatt. Eg ville ikkje ta frå henne eigenkraft og eigenvilje. Truleg var det sikkerheita og pågangsmotet til Hanna som fascinerte Bertha heilt frå første gongen dei møttest.

– Samvitet plagar ofte Bertha, ho er ikkje like sterk og overtydd som Hanna?

– Eg har gjort henne slik. Ho var med i kyrkjelydsarbeid, medan Hanna var aktiv i politikken. Det dei etterlét seg, fortel mykje om kva for verdiar dei hadde. Pengane gjekk til gamle og sjuke i Haugesund kyrkjelyd, til fattige frå handelsstanden, til trengjande sjøfolk og sjømenns enker og til utdanningsstøtte.

– Kor viktig har det vore for deg å teikne eit breitt tidsbilde?

– Det var avgjerande for å syne kor uredde og annleis desse kvinnene må ha vore. Det var viktig å seie noko om tidas forventningar til kvinner og syne korleis ein landsdel med store internasjonale kontaktar og openheit for nye straumdrag har stått midt i denne utviklinga. Eg har ønskt å plassere Bertha og Hanna i det skiftande synet på kva ei kvinne skulle vere. I 1880-åra tek korsetta til å ramle av, eit nytt kvinnesyn gjer seg gradvis gjeldande, kvinner kan gå inn i yrke som før var stengde for dei, og for første gong kan kvinner forsørgje seg sjølve. Dette er eit stort skifte i både norsk og europeisk historie.

Det er ikkje tilfeldig, seier Enger, at dei tre historiske romanane hennar handlar om personar som levde rundt 1900.

– På denne tida er det mange moglegheiter som opnar seg for kvinnene. Fleire tendensar lever side om side, og det har vore interessant å sjå denne epoken frå vår tid. Eg ønskjer å få lesarane til å skjøne at det finst noko meir enn samtida vår; vi byggjer på noko som har vore like før oss og noko som ligg lenger tilbake.