Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I Danmark, der den norsk-samiske dansken har budd dei siste førti åra, vekte boka ballade då ho låg føre i 2019. Forfattaren fortel at reaksjonane splitta landet. Somme jubla, andre gav høglydt uttrykk for skepsis, og nokre blei rasande. Men det hindra ikkje at ho fekk Læsernes Bogpris, som Danmarks Biblioteksforening og Berlingske står bak. No er ho spent på korleis mottakinga blir i Noreg.

– Er ikkje nordmenn litt meir puritanske enn danskar, undrar ho.

Mange meinte at ho var respektlaus, ikkje minst då ho i ein promovideo stod lent opp mot ei kiste i eit krematorium.

– Folk trudde at det låg ein død person i kista, men slik var det ikkje. Eg fekk mange og sterke reaksjonar. Men ei kreftsjuk kvinne skreiv til meg at ho berre hadde nokre få månader att å leve, og at eg var velkommen til å lene meg mot kista hennar, sjølv om kista skulle ramle ned og ho falle ut.

Film og teater

Uthaug fortel at det danske filmselskapet Zentropa har sikra seg filmrettane til boka. Og Trøndelag Teater skal lage teater av dei førre romanen hennar, Der det finst fuglar, med handlinga lagt til Kjeungskjær fyr i Trøndelag.

Ein lykkeleg slutt er ein slektsroman, men ikkje av det vanlege slaget. Vi følgjer familien Christiansen gjennom sju slektledd, og hovudpersonen i kvart ledd er bedemann, eller gravferdskonsulent. Ikkje berre det; kvar av dei har ein brest i personlegdommen av meir eller mindre alvorleg karakter. Av dei uskuldige er han som er sjukleg oppteken av orden og tal. Verre er det med han som forelskar seg i eit gjenferd, eller den siste i rekkja, Nicolas, som er nekrofil og har ei død «elskarinne» på kjølelageret i gravferdsbyrået.

– Korleis oppstod ideen til denne romanen?

– Eg visste at neste bok etter Der det finst fuglar skulle vere ein slektsroman. Så hende det at i løpet av eit par år døydde folk i nær slekt og nære venner, slik at det blei uvanleg mange gravferder. Eit par av dei hadde eg sjølv ansvaret for, og då kom eg djupare ned i former og ritual. Eg er ikkje truande, så det var mykje å setje seg inn i.

Tabu

Så tok ho til å undre seg.

– Kvifor kiste? Kvifor blomar? Kvifor flagg på halv stong? Kvifor skal båra med den døde berast inn i og ut av kyrkja med beina først, men stå med hovudet mot altaret? Svaret på det siste er frykt for gjengangarar, dei døde skal ikkje så lett kunne orientere seg og finne vegen tilbake.

Ho byrja å google informasjon, blei nyfiken, grov meir og skaffa seg litteratur.

– Eg syntest det var så spennande å lese, for somme ting gjer vi framleis, sjølv om det er heidenske ritual, og andre ting gjer vi heilt omvendt. Å kaste jord på kista trudde eg var superkristent, men det er ein gammal, heidensk skikk. Eg lærte òg mykje ved å vere i praksis hos ein gravferdskonsulent.

– Du er ikkje redd for å skrive om tabulagde tema?

Maren Uthaug ler hjarteleg.

– Eg trur det er det som interesserer meg mest, sjølv om det kan vere ubehageleg. Eg blir nyfiken på alt ein ikkje skal tale eller skrive om. Som nekrofili, som eg ikkje visste noko om. På mange vis forstår eg det framleis ikkje, men eg har fått ei anna forståing av det. Nekrofili og nekrofile blir alltid framstilte med ubehag. Eg ville gjere eit menneske med ei slik ubehageleg drift sympatisk.

– Er boka eit forsvar for nekrofili?

– Så langt vil eg ikkje gå. Men eg har ønskt å få fram kor vanskeleg det kan vere at vi ikkje sjølve kan velje seksualiteten vår. Eg takkar gudane for å ha fått tildelt ein seksualitet som gjer at alt eg tenner på seksuelt, ligg innafor lovrammene. Dette set vi ikkje nok pris på, for det motsette er ei kjempebelastning.

– Som i den førre romanen din skriv du også her nøkternt og usentimentalt. Det var kanskje ekstra nødvendig i denne boka?

– Det er slik eg skriv. Eg vil helst ikkje lide på vegner av lesarane mine, det får dei gjere sjølve. Men aldri i det eg har skrive har eg vore så påpasseleg som der eg skulle skildre dei få nekrofile scenene. Eg ville ikkje gi folk for mykje kvalme, men heller lage det som ei kjærleikshistorie.

– Boka di er også ei slags dødens kulturhistorie. Kor viktig var det å vise korleis synet på døden har endra seg dei siste 200 åra?

– Eg synest det er spennande å sjå korleis forholdet vi har til våre døde, har endra seg i takt med at samfunnet har utvikla seg. Til klokare vi er blitt, til større avstand har vi teke til døden. Vi manglar eit språk for døden, det kunne eg sjølv merke under skrivinga. Til hurtigare dei døde kjem vekk, og til lenger vekk, til vanskelegare blir det for oss å tale om døden.

Forfall

Det er eit svært spesielt slektsunivers Maren Uthaug skildrar i romanen sin. Ein ung danske strandar på øya Tikopia i Polynesia, men kjem seg etter kvart til København, der han blir stamfar for fleire generasjonar gravferdsspesialistar. Det er, for å sitere forfattaren, «ikkje ei heilt alminneleg grein dei veks ut frå». Og dei blir verre og verre for kvart slektledd.

– Dette er historia om ei slekt i forfall. Ikkje berre generasjon for generasjon, men òg degenerasjon for degenerasjon?

– Nettopp, men heller ikkje eg visste kor ille det skulle gå. Det fanst ingen klar plan då eg tok til å skrive, historia fortalde seg i nokon grad sjølv. Eg visste at kvar hovudperson skulle ha sitt spesielle forhold til døden. Eg måtte finne ut kor mange generasjonar det var plass til, og kor mange ulike dødsoppfatningar eg kunne tenkje ut.

– Avvik i ulike former måtte bli eit sentralt tema med det utgangspunktet du hadde?

– Det var klart då eg byrja. Nokre er villare enn andre, og alle var ikkje så store. Eg visste kva for brestar kvar person hadde innan eg byrja.

– Korleis kjendest det å skrive noko så makabert som delar av boka er?

– Eg trur at eg er ganske makaber inni meg. Når ein sjølv finn på det makabre, er det ikkje så skremmande som når ein har å gjere med det makabre andre skaper. Når eg skriv, er det som med ein sudoku som skal gå opp. Det som var verst for meg, var å skildre dei nekrofile passasjane. Ikkje minst den granskinga eg måtte gjere. Verst var at eg måtte sjå nekroporno. Då tvinga eg ei venninne til å sjå det saman med meg. Der var ting eg ikkje hadde tenkt over, som korleis ein død kropp vil oppføre seg om nokon har sex med han, noko skodespelarane fekk godt fram. Men no har eg bilete i hovudet mitt som eg aldri blir kvitt. Det var one for the team.

Kjærleik

– Det manglar ikkje på humor oppi all galskapen, men utan at du gjer narr av nokon?

– Kan eg ikkje elske hovudpersonane mine, finn eg det ikkje verdt å skrive om dei. Som forfattar ønskjer eg å krype inn under huda på menneska for å prøve å forstå kvifor dei gjer som dei gjer. Då trur eg også det blir meir interessant å lese. Derfor endar ein med å more seg saman med desse figurane i staden for å syne dei peikefingeren.

– Det finst saktens kjærleik i fleire av forholda du skildrar. Men sterkast er kjærleiken mellom ein mann og eit gjenferd og mellom ein annan mann og eit lik. Prøver du å seie noko om kjærleikens vilkår?

Ho ler igjen.

– Det har eg ikkje tenkt på, men du har rett. Eg trur ikkje kjærleiken har hatt så ulike vilkår opp gjennom tidene. Kanskje er det dei vanskelegaste kjærleiksforholda som klarar seg best. At ein av hovudpersonane har eit forhold til eit gjenferd, kan bety at han er schizofren. Det treng ikkje vere slik at gjenferdet finst, men det er sjovt å kunne skrive om det.

– Vil du seie at tittelen, Ein lykkeleg slutt, er ironisk?

– Eg kan vel avsløre så mykje som at det er ein litt tvitydig tittel. For nokre av personane er det ein lykkeleg slutt, men ikkje for alle. I og med at boka har ei kiste på omslaget, har eg vel signalisert at det ikkje er tale om ein lykkeleg slutt i tradisjonell forstand.