Kritikarprisen

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Brændjord har enno ikkje teke heilt inn over seg at ho har fått den høgthengande prisen for diktsamlinga Jeg vil våkne til verden. Ikkje sidan Knausgård i 1998 har ein debutant nådd så høgt opp. Ims, med tjue års omsetjarfartstid, reflekterer alt over den anerkjenninga og verdsetjinga prisen inneber. Han gler seg over at fleire no legg merke til at han finst som omsetjar, og at fleire kan få opp auga for tyrkisk litteratur frå osmansk tid. Kanskje les dei òg den 150 år gamle romanen han har gitt frisk, norsk språkdrakt, Felâtun bey og Râkim efendi av Ahmet Mithat.

Bakgrunn

Ims (41), frå Våle i Vestfold, kombinerer omsetjing med akademisk arbeid. I fjor disputerte han for doktorgraden i tyrkiske språk ved Universitetet i Uppsala på ei avhandling om ironiske framstillingar av vestleggjering i moderne tyrkisk litteratur. For han er det eit poeng at dei som snakkar om at muslimane må bli vestleggjorde, skal vite at prosessen har halde på i over hundre år og vore diskutert like lenge.

Brændjord (30), frå Stomperuds Sørum, no busett i Oslo, hadde planar om å ta ein master i sosialantropologi, men no ser ho for seg eit liv som forfattar på heiltid. På vegen har ho fått med seg ein bachelor i sosialantropologi og ein i Nord-Amerika-studium. Ikkje minst viktig er årsstudiet og påbyggsåret ho gjennomførte på Skrivekunstakademiet i Bergen. Ho er adoptert, og då ho tok kontakt med den biologiske familien sin og fekk vite at den biologiske mora hennar hadde teke livet sitt i 1997, utløyste det ei røynsle som nokre år seinare resulterte i Jeg vil våkne til verden.

– Eg har alltid visst at eg var adoptert, og eg fekk beskjed då mor mi døydde. Ingen fortalde meg at det var sjølvmord, men eg hadde ei kjensle av at det kunne vere nett det.

Før ho tok til å skrive, visste Brændjord knapt at det fanst noko som heitte samtidslyrikk. Den biologiske systera hennar synte henne nokre dikt, og det gav henne lyst til å prøve sjølv. På andre forsøket kom ho inn på Skrivekunstakademiet, og hausten 2018, i påbyggsåret, arbeidde ho med det som skulle bli debutsamlinga – sjølv om berre eit fåtal av dikta ho skreiv det året, er med i boka.

Ein draum

Begge prisvinnarane seier seg glade for grunngivinga frå juryane som har tildelt dei pris. Til Brændjord skriv dei at «boka framstår ferdig formet, stilistisk som språklig». Rett nok er samlinga hennar halden i ulike toneleie, peikar ho på, og ho ser sjølv ting ho ville ha sett meir på om ho ikkje hadde blitt «dritlei» mot slutten. Men anerkjenninga frå juryen set ho pris på.

Ims gler seg over at juryen i uttalen råkande har formulert det han har freista få til, at han har pusta liv i dei to hovudkarakterane, «for ikkje å nemne konflikten mellom livssyna deira, men òg miljø dei oppheld seg i, trass i at boka er 150 år gamal».

Våle er ikkje nett noko nynorskområde, men Ims seier at han var tospråkleg alt frå byrjinga. Derfor har han heller ikkje hatt problem med å gi romanen ei patent, lett konservativ nynorsk språkdrakt. Men han kunne ønskt seg større rom for nynorsk i dei store forlaga.

– Omsetjarane har sin eigen pris, Bastianprisen. Kva heng høgast, Bastian, som du enno ikkje har fått, eller Kritikarprisen?

Han ler og vil ikkje setje dei to opp mot kvarandre. Han nøyer seg med å slå fast at begge er flotte prisar.

– Det blir ofte sagt at omsetjarens innsats ikkje blir verdsett etter forteneste. Opplever du det òg slik?

– Framleis er det ein tendens til det, ja. Til dømes ved at omsetjaren blir gøymd bort på nettsidene til forlaga og i nettbokhandlane. Men ingen omsetjarar i verda har betre vilkår enn dei norske. Og dei nyaste seriane, som Skalds klassikarserie og Aschehougs Spor-serie, har med ein kortbiografi over omsetjaren på klaffen.

Slike bekymringar treng ikkje Karoline Brændjord plage seg med. Rett nok lever lyrikken i skuggen av prosaen her til lands, men boka hennar ligg alt føre i tre opplag, og rettane er selde til både Sverige og Danmark.

– Svært gøy, det er ein draum å bli omsett. Og den største draumen er å komme ut på engelsk.

Sjølvmord

Å setje om Ahmet Mithats 150 år gamle roman gav Ims visse utfordringar. Den eine var 700 år gamle dikt av den persiske poeten Hafez, som er innlemma i teksten. Ei anna var noko så enkelt, kan ein lett tru, som å setje om tidspunkt. Rett nok hadde døgnet 24 timar i Tyrkia den gongen òg, men døgnet tok til ved solnedgang. Då gir det lita meining berre å gi att klokkeslett, her måtte det forsiktig omskriving eller små tillegg til.

– Så kunne det vere freistande å leggje inn vår tids vurderingar i omtalen av kvinner. Der måtte eg ofte gå ekstra rundar og konsentrere meg om røysta frå den tida, som skal ha ei anna livsverd enn eg. Det mest krevjande var likevel å gi att boka som heilskap, å ta vare på det friske, det munnlege og ironien som er i språket. Å få formidla det i ein tone som også er klassisk og kler perioden.

– For deg, Karoline, må vel det vanskelegaste ha vore å skrive om eit tabuemne som sjølvmord?

– Eg synest ikkje det. Det vanskelegaste har vore å svare på spørsmål om dette frå journalistar etter at boka kom ut. Kjenslene er vanskelege, men dei ville eg ha hatt, same kva. Hadde eg hatt ein barndom der eg opplevde dette direkte, ville det nok vore vondare å grave i denne historia. Eg var ikkje der då det skjedde, eg har ikkje minne om det, berre førestillingar som eg utforskar.

– Det kan vere lett å abstrahere eit tema som sjølvmord, pakke det inn i «vanskelege» bilete, men du gjer det ofte konkret og nærverande i dikta dine?

– Det er kanskje det som grip folk når dei les boka, derfor dei opplever henne så sterkt. Eg har ikkje hatt medvitne tankar om å skrive slik. Først då boka tok form, var det nokre dikt som fekk meg til å tenkje på at sjølvmord ville utgjere eit tyngdepunkt i boka.

Med påhalden penn

– Sjølvmord har vore tema for mange bøker dei siste åra, både i lyrikk og i prosa. Har du gjort deg tankar om kvifor det er slik? Kan det vere tale om ei ny openheit?

– Det kan ha vore ein føresetnad for at fleire har gått inn på temaet. Sjølv tenkjer eg ikkje på at eg går inn på eit tabu, men eg veit at dette er tabu for mange. Dersom boka mi kan bidra til å opne litt opp, blir eg glad for det.

Der poeten står fritt til å dikte etter eige hovud, må omsetjaren halde seg innanfor visse grenser. Ims reknar seg og kollegaene sine som kunstnarar, men med påhalden penn.

– Å setje om krev stor diktarisk fridom innanfor dei rammene originalen set. I den fridommen ligg mykje arbeid for å skape att teksten i eit anna språk. Omsetjaretikken i dag seier at ein skal gå så langt ein berre kan innanfor dei gitte rammene, men ein skal spegle originalen, og alt skal vere omsett. Innanfor dette finst likevel uendelege moglegheiter.

Der omsetjaren, om vedkomande har gjort godt arbeid, ikkje treng gjere greie for innhald eller mogleg suksess, må forfattaren gjerne til pers for å forklare og tolke – både seg sjølv og andre. Til dømes kva det kan vere som har gjort Jeg vil våkne til verden til ein slik publikumsfavoritt. Heilt utan svar er ikkje opphavskvinna.

– Primært trur eg det kjem av at dikta er så ekspressive, så utoverretta, dei har ein energi som gjer inntrykk. Dikta er svært konkrete og forståelege, har ofte eit bilete lesaren kan tre inn i. Og så er jo tematikken sterk. 

Kva blir det neste frå dei to?

Gunvald Axner Ims lover omsetjing av ein historisk roman av den fengsla forfattaren Ahmet Altan, eit framhald til Som et sverdsår frå 2004, omsett av Alf Storrud. Karoline Brændjord har førebels hatt så mykje å takle med debutsuksessen at ho ikkje er i gang med noko nytt enno.