Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Ungar skal vere seg sjølv, ikkje forstrekkje seg for å vere noko dei ikkje er, meiner forfattaren frå Førde i Sunnfjord. Han ser noko smertefullt og vondt i ungar som av omsyn til foreldra eller andre prøver å vere noko dei ikkje er. I det motivet ligg noko sårt.

Sivert Nikolai Nesbø bur i Bergen. Han er forfattar på heiltid og ser det som identiteten sin, men har sagt ja til å bli leiar for Skrivekunstakademiet i Bergen frå 1. mars. Han debuterte i 2013, og Varme og Vatn er den fjerde romanen hans. I tillegg gav han i 2019 ut biletboka Hauk saman med illustratøren Susanna Kajermo.

For denne Nesbø, som litterært sett er ein antipode til den meir namngjetne namnebroren, er ytre handling eller dramatikk berre noko som skal leggje til rette for ein stiltone. Han freistar skrive i eit språk som gir lesaren ei oppleving av stille, som får han til å lytte innover. Samstundes skal bileta i teksten vere i rørsle.

– Eg er den nye Nesbø, fleipar sunnfjordingen.

– Media har jo leita etter han.

– Det er stor musikalitet i setningane dine. Den førre romanen din, Sjøen om vinteren, blei det òg konsert av?

– Vi laga ei litterær framsyning, musikar Erik Andreas Røkland og eg. Vi turnerte litt i Sogn og Sunnfjord. Vi valde ut scenar frå boka, sette dei saman på ein ny måte og laga ei timelang framsyning. Det blei eit nytt produkt, og det var fint å nærme seg teksten på det viset, gjennom musikken.

– Du har nok høyrt det før, men det er noko vesaask over skrivinga di?

– Det er sikkert rett. Eg kjenner meg i slekt med Vesaas’ etterkrigsmodernisme, saman med Jon Fosse, Tormod Haugland og heile sulamitten. Men for meg er den finske etterkrigsmodernismen viktigare, og ein av dei aller største er Antti Hyry. Han er knapt nok omsett til norsk, sjølv om han var ein av dei store i finsk litteratur etter verdskrigen.

No lærer Nesbø seg finsk – ved å prøve å setje om Hyrys prisvinnarroman Omnen. Han gjer det for sin eigen del, for han kjenner seg sterkt att i språket hans og måten finnen fortel på.

– Det gir meg stor glede. Eg sit med ordboka og prøver å forstå, og finsk lèt seg forstå. Det har mange kasus og er ganske regelbunde, og det har ikkje alle desse unnataka.

Grensene for eige liv

Ikkje nok med dette; den neste romanen til Nesbø skal handle om korleis det er å setje om Hyry. Der flyttar han seg langt, langt vekk frå det universet han til no har skrive innanfor.

– Eg hadde lyst å gjere noko heilt annleis. Den nye boka blir grenselaus, skal innehalde alt.

– Ditt eige språk er ikkje vanleg «Førde-nynorsk»?

– Eg er oppteken av å bruke heile nynorskpaletten. Somme tider leiter eg opp ord som er mindre brukte, men som eg gjerne tek med dersom dei passar inn i det eg skriv. I romanen Som eit barn ville eg skrive fram det sunnfjordske. Hos Jakob Sande fann eg mange ord som verka suggestive på mi eiga skriving. Så laga eg ei lang ordliste som eg nytta aktivt, prøvde å setje inn Sande-ord for å sjå korleis dei forandra teksten. Det var eit medvite forsøk på å skrive fram eit Sunnfjord som ikkje finst, men som ein kunne kjenne seg att i, seier han.

– Eg har vore oppteken av kva som skaper plassane vi kjem frå, kva som gjer at vi forstår plassar på særskilde måtar, og kva for rolle forfattarar, eller skrift, har spelt i den samanhengen. Er det Garborg som har «skapt» Jæren? Fosse og Hauge som har «skapt» Hardanger? Vesaas som har «skapt» Telemark?

Å erkjenne grensene for eige liv er tema både i Varme og vatn og den førre Nesbø-romanen, Sjøen om vinteren (2018). Likeins vissa om at livet kan avsluttast når ein sjølv ønskjer det. Årets roman tek oss med inn i livet til 14 år gamle Lars nokre sommarveker og med fleire tilbakeblikk. I overgangen mellom barn og vaksen får hovudpersonen på avgjerande vis erfare kor åleine ein faktisk er.

Forfattaren kan ikkje heilt gjere greie for korleis bøkene hans oppstår. Det byrjar med at han tek til å skrive, utan å vite kva veg det ber, eller kva han har lyst å jobbe vidare med.

– Ofte er konkrete skildringar startpunkt for meg. Eg er glad i å lese om konkrete handlingar, det er noko av det eg set mest pris på hos Antti Hyry og Pentti Saarikoski. Dei byrjar gjerne med snømåking, vedsaging eller liknande, og så kan dei, Saarikoski især, etter kvart gå i dialog med filosofane og med ting som rører seg i samfunnet.

Nesbø seier han har ei svært intuitiv tilnærming til stoffet.

– På eit vis blir det fortalt gjennom meg, eg gir forteljinga språk. For meg er litteratur erkjenningsarbeid. Spørsmålet er korleis det verande kjem til oss. Det er som det finst eit anna lys eller ein annan eksistens bortanfor det som vi erfarer, og at dette kan litteraturen fortelje oss noko om. Litteratur er ein måte å tenkje og jobbe med erkjenning på.

– Både Lars i denne boka og tolv år gamle Eli i Sjøen om vinteren er i ein sårbar alder og derfor svært kjenslevare og tolkar alt som blir sagt?

– Ein slik varleik finst truleg i mange unge i den alderen. Eg har prøvd å gi det eit litterært språk. Sjølv var eg svært var og pregberr som ung. Det kjennest viktig for meg å seie noko om dette.

Ei historie om einsemd

– Lars opplever utanforskap, dei andre tenkjer ikkje slik som han, han har ingen å snakke med?

– Han er på utsida, og eg trur han forstår seg sjølv gjennom utanforskapen. Han er van med å tenkje på seg sjølv som noko anna enn det som skjer i fellesskapen. Dette er viktig for sjølvforståinga hans og det språket han nyttar i tankane sine. Men så vil han ikkje at foreldra skal skjøne korleis han har det.

– Det er vel denne utanforskapen som gjer Lars sosialt usikker og prøvande, heile tida på vakt mot korleis omgivnadene reagerer?

– Ja, han er prega av å vere grunnleggjande usikker. Men eg veit ikkje kvifor han er slik. Eg prøver å skrive litteratur som ikkje gir eintydige svar. Noko av det særeigne ved litteraturen er at han er innettervend, slik at ein må lese seg sjølv inn i teksten. Ein må leggje så mykje av seg sjølv inn i produksjonen av meining. Der skil litteraturen seg frå mangt anna. Alt kan ikkje bli forklart, då taper skinet seg heilt. Det må finnast opne rom i tekstane, som lesarane kan fylle.

– Romanen er også ei historie om einsemd?

– Det er denne grunnleggjande einsemda som heng saman med det eksistensielle alvoret. Ein er alltid åleine. Men korleis ein erkjenner denne tilstanden, varierer stort – for somme er det skilsetjande, andre glir det berre forbi.

– Om Lars stundom feiltolkar omgivnadene, er heller ikkje dei vaksne alltid så flinke til å tolke signala frå ungane?

– Ein gløymer fort når ein blir eldre, konstaterer 38-åringen.

– Ein gløymer kor viktig alle ting er i barndommen – blikk, konstellasjonar, korleis ting blir sagt.

Ein nattleg scene på ein hyttetur peikar mot ei erotisk oppvakning for Lars, med tilhøyrande skam. Forfattaren meiner at skamkjensla her er viktigare enn erotikken, for skamkjensla er heilt ute av proporsjonar og nærast uskjøneleg for alle andre enn Lars sjølv. Poenget for Nesbø var heller ikkje å gå langt i retning av å skildre det erotiske.

– Lars er vel på veg inn i ei byrjande frigjering frå foreldra og foreldreautoriteten?

– Det kan vel vere. Lars er eit bilete på ein gut, eit lite utsnitt. Eg veit ikkje så mykje meir om kva som skjer etterpå. Eller kva som har skjedd før.

Naturen står sentralt i bøkene til Sivert Nesbø. Ikkje slik at naturen speglar sjelelivet, men at naturen er noko som hovudpersonane i alle bøkene hans er merksame på.

– Den merksemda kan òg knytte seg til heilt konkrete handlingar, som ikkje nødvendigvis har med naturen å gjere, men korleis ein er i verda. Ofte har eg skildra praktiske ting, som å sage ned tre, køyre bil eller dele ein stein med bergkile. Det er òg å handle i naturen, i verda.