Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Liv Mørland, som blei pensjonist for to år sidan, har seks bøker attom seg frå før, dei fleste med tema som dialog, flukt, inkludering og forsoning. Eigentleg hadde ho bestemt seg for å ikkje skrive fleire bøker om desse emna, for dei har til tider vore tunge å skrive og tunge å få ut.

Men då ho fekk førespurnad om nok ei bok, etter å ha sagt nei til fleire, kunne ho ikkje seie nei til denne. Det skulle vere historia om ei syrisk kvinne som blei fengsla og torturert på det forferdelegaste. Men då det kom til stykket, var det for farleg å gi ut boka, både for henne og for forfattaren.

I staden gjekk ein kortare versjon av historia til denne kvinna inn i Frihet koster, ei samling forteljingar med både flyktningar frå ulike land og etniske nordmenn som har fått røyne at det kan vere vanskeleg å bli fri i sitt eige land.

Konflikthandtering

Mørland er cand.polit. med pedagogikk hovudfag. I mange år har ho jobba med dialog og konflikthandtering i det regionale konfliktrådet i Kristiansand. I 14 år var ho dagleg leiar i Forum for tro og livssyn der, og ho har mellom anna arbeidd ved Arkivet freds- og menneskerettssenter i same by.

– Då eg sat att med denne eine forteljinga og lurte på kva eg skulle bruke henne til, fekk eg oppmodingar frå mellom andre Norges Multikulturelle Senter, som hadde fleire personar som ønskte å fortelje si historie. Så hadde eg kontakt med nokre etnisk norske som hadde vonde røynsler, og slik blei vegen til fridom ein fellesnemnar. Kanskje kan desse historiene lære oss andre kor mykje det kan koste å bli fri.

Ho seier at vi kan lære å akseptere kvarandre på tvers av tru, legning, rase og kultur.

– I samfunnet vårt har det vore mykje fokus på angstproblematikk, det har òg oppteke meg. Vi lever i eit krevjande samfunn og ei krevjande tid. Her heime er dei homofile si sak blitt dagsaktuell, NS-barn og «tyskarungar» er andre grupper som ikkje har hatt det lett. For meg var det viktig å få fram også det.

– Noko boka di syner, er at fridom og ufridom har fleire former enn vi kanskje tenkjer på til dagen?

– Absolutt. Vi reflekterer kanskje ikkje alltid over at menneske vi passerer på gata, kan leve hardt. Sjølvmordsstatistikken og rusproblematikken fortel jo sitt. Vi har godt av å bli betre kjende med lidinga og dei lukka systema, anten dei finst i andre land eller her hos oss.

Gjennom arbeidet sitt har Mørland vore i kontakt med mange miljø.

– Å leve i ei tid med massive inntrykk frå sosiale medium eller i eit innestengt miljø, ofte med sterk påverknad frå omgivnadene, er ikkje lett. På godt og vondt får ein nokre rammer som andre definerer. Somme teier, andre vinn. Det har synt seg vanskeleg å bryte ut av desse livsvilkåra for å finne fridommen sin. Ein sterk indre kamp finn stad, med skuldkjensle, skam, sorg og anna som kjem opp.

Medvandraransvar

– Intervjuaren, altså du, er heilt fråverande i desse tekstane.

– Eg ville at forteljingane skulle stå heilt for seg sjølve. Dei 14 personane i boka blei bedne om heilt fritt å skildre sin veg til fridommen med eigne ord, eg stilte berre nokre få oppfølgjande spørsmål undervegs. Å gi dei temaet var som å trykkje på ein knapp, så var dei i gang. Eg tok opp alle samtalene og har prøvd å formidle dei så tett opp til dei eg fekk på bandet, som mogleg.

– Kvifor er det så viktig å få fortalt historia si?

– Vi har fått mange mogelegheiter i Noreg. Og vi har ei velferd som skal fange oss opp når vi treng det. Rett nok får vi all verdas elende inn i stovene våre kvar einaste dag. Og krigen i Ukraina uroar oss, så det er ikkje mangel på liding. Men eg trur sterkt på å få fram dei einskilde forteljingane og menneska bak, når dei har ein viktig bodskap. Av ulike grunnar kan dei fleste i boka ikkje syne andletet sitt.

Mørland seier at slike forteljingar kan minne oss som har hatt 80 år med fred og sit på den grøne greina, på at det finst mange som lid også her.

– I den store velstanden vår må vi prøve å sjå kvarandre og ta eit medvandraransvar for kvarandre. Eg trur det er mange som går kring med skjult smerte, også hos oss. Ofte når eg går ute i byen, tenkjer eg: Kva for historie ber du på? Korleis har det prega livet ditt? Er vi flinke nok til å inkludere?

Kampen mellom det vonde og gode har oppteke henne i mange år, også medan ho jobba på Arkivet.

– Der er jo det som skjedde under andre verdskrigen, svært tydeleg. Men vondskapen treng vi ikkje gå 80 år attende for å finne, han er til stades heile tida. Og kva kan vi gjere med han? Det finst ikkje noko sesamsvar på det, men eg trur vi må byrje med oss sjølve og kanskje prøve å bli kjende med dei som ikkje deler våre verdiar.

Liv Mørland fortel at dei ho har lytta til, har hatt ein sterk trong til å formidle det dei har opplevd. Ei av kvinnene seier at ho må fortelje om alt det vonde ho har sett og sjølv kjent på kroppen. Og då dreier det seg ikkje først og fremst om eigenterapi, som kan vere viktig nok, men eit ønske om at røynslene kanskje kan hjelpe andre til å finne sin veg til fridommen.  

– Kor trygg kan du vere på at det desse personane fortel, er sant?

– I grove trekk kjenner Norges Multikulturelle Senter til historiene til dei som blei formidla derifrå. Dei las forteljingane før dei blei trykte. Og i dei to forteljingane om angst har foreldra lese og godkjent framstillingane. Elles handlar alt om tillit, men eg er ikkje i tvil om at historiene dei fortel, er riktige. Rett nok kan dei ikkje dokumenterast, men eg har sete ansikt til ansikt med desse menneska, sett reaksjonane deira og kor viktig det var for dei å få fortalt kva dei har vore utsette for.

Å kunne puste fritt

– Korleis vil du seie at flyktningane du har lytta til, opplever livet i Noreg?

– Dei er svært takksame for å få leve i fred og tryggleik. Men dei ber på ei stor sorg som rommar sakn av nær familie, kultur og røter, og å ha ein identitet, bli rekna med. Og dei opplever seg ikkje som heilt integrerte. Dei er ressurspersonar som ikkje får bruke seg sjølve og kompetansen sin, men på ulike vis prøver dei å delta i lokalsamfunnet så godt dei kan.

– Du ser håp i fleire av desse forteljingane?

– Ja. Denne svarte boka med sitt svarte omslag kan slå ein svært hardt. Men eg vonar at også håpet kjem fram. Dei har jo håp, i varierande grad, det går opp og ned. Dei har håp om eit betre liv. Og om fleire av dei eg fekk lytte til, ikkje opplever full fridom i dag, er dei på veg. Då er det håpet som driv dei vidare, håpet om å bli frie frå det som bind dei fast. Og for somme, håpet om å kunne reise heim att.

– Forsoning er også eit tema i nokre forteljingar?

– Vi har mykje å gripe fatt i også her heime. Ikkje berre samane si sak; ho er viktig. Eg må tenkje på NS-borna og «tyskarungane», som også er representerte i boka mi. For meir enn ti år sidan blei det laga ein rapport til Stortinget med framlegg om tiltak for NS-born. Der var forsoning eit sentralt tema. Lite har skjedd, det har vore ein lang prosess, men no ventar vi i spenning på ein annan rapport. NS-borna er kanskje den siste gruppa i samfunnet som ikkje har fått ei orsaking frå styresmaktene. Dette trur eg er svært viktig ikkje berre for desse menneska, men for det norske samfunnet. Slike forsoningsprosessar er alltid ein kamp, men ein viktig kamp, som kan løyse opp bitterheit og hat og byggje opp noko nytt.

– I bokas baksidetekst blir det spurt: Kva er fridom? Kva svarar du?

– Det slo meg i arbeidet med boka at fridom er svært mykje. Det er retten til å meine og tru og velje, å tore å vere seg sjølv, den ein innerst inne er. Fråvær av krigens hjarteløyse, frykt og angst, fråvær av forfølging, fengsling og tortur, rusmisbruk, sjølvmordstankar og sjølvmordsforsøk. Det er å vere trygg, kjenne glede og meining. Kjenne seg akseptert og verdsett, høyre til ein stad og at nokon har bruk for ein. Bli rekna med. Og ein dag å kunne forsone seg med at det som har skjedd, har skjedd. Kanskje også tilgi.

– Fridom er å kunne puste fritt.