Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Forfattaren av den utrulege boksuksessen Hel ved (2011) held seg til brennbart tre, no i form av ei gammal stavkyrkje. For tre er bygningsmaterialet her i landet, og det set oss i direkte kontakt med det forgjengelege. Det ligg ei spenning i det materialet, meiner han.

Bøkene hans er til no selde i over 1,1 millionar eksemplar og omsette til 18 språk. Hel ved står sjølvsagt for mykje av dette, men oppsiktsvekkjande nok har den førre romanen hans, Svøm med dem som drukner (2014), selt betre her i landet enn vedboka.

– Har du noka forklaring på suksessen?

– Hadde eg visst det, ville ikkje bøkene mine hatt den uskulda dei har, som gjer dei interessante. I staden er dei fire romanane mine svært ulike. Suksessen kan ha å gjere med at eg tilbyr mange lesarar ein taktilitet, ein nærleik til det fysiske. Men noka god forklaring har eg ikkje. Eg er nok meir oppteken av den fysiske verda enn mange andre som skriv, korleis eit handverk og eit arbeid syner draumar, vilje og evne hos ein person. Det mange oppfattar som daude ting, ser eg som heilage objekt, dei ber i seg noko ekstra. Eg ser mennesket bak.

– Det tekniske, anten det gjeld bilar, våpen, skogsverktøy eller stavkyrkjekonstruksjon, har visst stor appell til deg?

– Eg er vanvitig oppteken av å finne ut av ting, og det fort. Så synest eg det er eit verdfullt innslag i ein roman, for vi fyller jo ikkje liva våre berre med mentale vandringar og samtaler. I fritida er vi i kontakt med den sida av oss som vil byggje, skape. Denne stadige trongen til å utvikle er ein grunnleggjande eigenskap ved oss menneske. Tilknytinga vår til verda går jo gjennom affeksjon til bilar vi har hatt lenge, hus som har stått lenge, gamle møblar som einkvan har snikra.

Ein kvassare måte

Mytting er frå Fåvang og Ringebu i Gudbrandsdalen, men der har han ikkje budd sidan han var tidleg i tjueåra. No bur 50-åringen i eksil i Elverum i Østerdalen. Men Gudbrandsdalen er og vert diktarlandskapet hans.

– Du debuterte seint, 38 år gammal.

– Ein del botnar i sjølvkritikk, eg hadde øydelagt meg på arbeid i lokalavis og forlag. Steget frå å bruke noko som fanst til noko eg skulle dikte opp sjølv, var skremmande. Men Einar Ibenholt i Gyldendal dytta meg heile tida. Så sende han meg Jonny Halbergs roman Trass, som er frå same reservat som eg er frå. Der kjende eg meg att i heimeterrenget, lynnet og ikkje minst i bruken av munnleg forteljestil. Den boka gjorde at eg vågde å skrive sjølv.

I den fjerde romanen sin, Søsterklokkene, har Lars Mytting gått attende i tida, til ei lita, oppdikta bygd i eit trongt dalføre i Gudbrandsdalen. Tida er 1880–1881, og i tillegg til å vere ei trekanthistorie, der ein prest og ein tysk arkitektstudent belar til den vakre Astrid Hekne, handlar boka også om kampen for å bevare den 700 år gamle stavkyrkje i bygda og især dei to kyrkjeklokkene som det knyter seg ei fascinerande segn til.

– Det er eit ekstra lag med mutt vilje i klokkene, dei andre gamle gjenstandane i kyrkja og i kyrkja sjølv. Dilemmaet i boka er at alle gode krefter har edle hensikter, men ingen kan få viljen sin utan å øydeleggje for dei andre.

– Astrid er ein opprørsk kvinneskikkelse?

– Ja, og ho nektar å slå seg til ro, vil setje alt på prøve. Men så ligg det òg noko frykteleg sårt i dette. Om ho ikkje lukkast med opprøret sitt, blir det desto vanskelegare å slå seg til ro. Ho fryktar nok at ho skal ende som surnebba og bitter, til liks med altfor mange kvinnfolk i bygda.

– Medan du i dei to første romanane la handlinga til utprega maskuline miljø, dreg du i den nye fram det kvinnelege perspektivet?

– Eg synest det var ein kvassare måte å syne fram eit endå meir mannsstyrt og delt samfunn på. Astrids interesse er å endre noko som ligg både i embetsverket og i mannfolkdomenet. Påverknadskrafta hennar skal eigentleg vere lik null, men det syner seg at ho kan vinne fram i dette karstyrte samfunnet. At det så er ein prest som forelskar seg i henne, opnar for komikk og krasjar når posisjonen hans og det høgverdige ved han vert sett på prøve.

Ein pastellgrøn tut

– Kvifor har du forlate samtida og kasta deg på den historiske romanen?

– Dette har modna i takt med at eg har byrja interessere meg for generasjonane før oss. Kanskje òg fordi eg gjennom dei førre bøkene har skrive mykje om kontakten med jord og dyrkingsmåtar, tømmer og bygningar. Så vart eg nysgjerrig på korleis det var i før-elektrisk tid. Dessutan er det fascinerande å skrive om ei tid der mykje av det som fanst, ikkje finst lenger. Sjå korleis det påverka folkementaliteten og fantasilivet å leve utan elektrisk lys. Eg ville skrive ei romsleg forteljing med plass til alt dette og mange digresjonar og som samstundes kunne vere ei slektshistorie.

Mytting kvir seg ikkje for å blande inn historiske personar og hendingar i fiksjonen. Eit utgangspunkt er segna om Søsterklokkene i Ringebu stavkyrkje og historia om stavkyrkja i Vang i Valdres, som i 1840-åra vart flytta til Tyskland for til slutt å hamne i Polen. Sjølve hjarta i boka er nettopp segna om Søsterklokkene.

– Korleis vil du karakterisere lagnaden om lag tusen stavkyrkjer fekk her i landet?

– Vi veit ikkje kor flotte dei var, eller i kva stand dei var. Men det er openbert at vi har øydelagt ein viktig del av europeisk mellomalderhistorie, kanskje den fremste. Det er tragisk at vi ikkje hadde framsyn og storsinn nok, og ikkje minst høve til å ta vare på fleire. Det har heilt sikkert funnest kyrkjer som var like flotte som Borgund. Tenk for eit kulturmiljø Noreg ville vore om vi hadde bevart 300 stavkyrkjer. Den dag i dag er vi skikkeleg dårlege til å ta godt vare på den norske identiteten. Sjå berre kva som er gjort med det norske posthornet frå 1647: forvandla til ein pastellgrøn tut. Det er trist at vi ikkje klarer å modernisere utan å øydeleggje. Dei som går og har gått føre, har heile vegen vore staten. Biskop Folkestad på Hamar, som figurerer i boka mi, skal ha vore den verste stavkyrkjerivaren.

– Det er mykje overtru i historia du fortel, men eg sit med inntrykk av at du ikkje avviser alt.

– Nei, eg gjer ikkje det. Eg meiner at vi har ikkje skjønt alt. Om hundre år vil dei ha oppdaga samanhengar vi ikkje såg. Det kan hende at vår kjensle av det metafysiske, til dømes i form av vardøger eller at somme er synske, kan la seg forklare vitskapleg. Eg avskriv ikkje kjensla vi kan ha i gamle hus av at det sit igjen noko i veggane etter dei som budde der før oss. Det mest rasjonelle vi kan gjere, er å argumentere mot det rasjonelle.

Romantikar

Mytting røper at han i boka har juksa litt med tida i den forstand at tilhøva var «någgå bære» i 1880 enn i uåra før. Men han gjer det som ei påminning om at vi gjennom noregssoga har hatt frykteleg harde år fordi vi er så avhengige av avlinga. I så måte ser han, rett nok i mindre målestokk, ein parallell i det som har råka landbruket denne sommaren.

– Vi ser igjen at vi som land er eksponert for skifte i naturen som kan påverke produksjonen av matvarer.

– Du har eit rikt språk. Arbeider du mykje med det språklege i bøkene dine?

– Ja, skrivinga er ein prosess der det kjem lagvis. Først skriv eg grovt kva som skal skje, så følgjer mange omskrivingar der eg driv på kryss og tvers. Eg har ikkje evna til å sjå langt fram, eg må skrive for å vekkje opp dei tankane eg vil fram til. Både historia og språket vert til gjennom mange omskrivingar. Støtt har eg vore glad i å sjå etter det mest råkande, det gjeld å finne den skarpaste karakteristikken.

– Det bur visst ein romantikar i deg, sjølv om han kanskje ikkje er heilfrelst?

– Det er riktig det. Det er ein viktig del av måten eg skriv på, for å nå kontakt med dei blomstrande og fargerike sidene og det lette – forelskinga gjennom teksten, forelskinga i situasjonen. Kanskje litt nostalgi. Det er nok for å få fram den sensitiviteten som høyrer saman med byggverket som ligg i skrivinga.

Tilknytinga til Gudbrandsdalen gir han ikkje opp i skrivinga si, suksessforfattaren. Og ikkje er han redd for at skildringa av dei fiktive bygdene i romanane hans skal få lesarar til å oppfatte det som underleggjering av små bygdesamfunn på det indre Austlandet.

– Nei. I Søsterklokkene finst det nok meir av det. Eg skildrar det underlege, men òg stoltheit og styrke hos bygdefolket. Det handlar om å vere på den rette sida av ironien. Men eg tenkjer mykje på det medan eg skriv. Det siste eg vil, er å framstille bygda som ein mistrøystig og svartmåla stad. Stoltheit og jakt på individualitet ligg i dølekulturen.

Nokon «bodskap» vil ikkje forfattaren at vi skal lese ut av romanane hans, i alle høve ikkje noko programfesta. Men somme lesarar har fortalt at dei har forstått personar nær seg, men kanskje ikkje seg sjølve, betre etter lesinga.

– Eg trur jo at boka er klokare enn forfattaren. Som ein buljongterning av tankar tenkte gjennom fleire år.

Det kjem meir

– Kva finst av spor etter deg sjølv i historiene og personane du skildrar?

– Opplevingsspor. Som regel tek eg fram minne og avtrykk eg sjølv har hatt, forstørrar dei og manar dei inn i andre karakterar. Men du finn lite av direkte livsløp og observasjonar. Den store gryta der alt dette ligg, prøver eg ikkje å forstå noko særleg.

Svøm med den som drukner kom høgt opp i Rivertonklubbens kåring av Noregs beste kriminalroman. Også Vårofferet (2010) har kriminnslag. På spørsmål om det er krimforfattar han helst vil verte sett som, svarar Mytting eit delvis nei. Han er svært stolt over at boka hans nådde så høgt opp – dels fordi han gler seg over at ei bok utan mord kan pirre folks nyfikne og dels fordi han synest mange norske romanar har teke for lett på intrige. Sett litt på spissen, seier han det slik:

– Kiosklitteratur er gode historier dårleg fortalt, skjønnlitteratur er dårlege historier godt fortalt, alle klassikarane er gode historier godt fortalt.

Det har vore sagt at Søsterklokkene er første band i ein trilogi, men det vil ikkje Mytting tale høgt om. Han nøyer seg med å slå fast at det vil komme eit framhald om Hekne-slekta. Han er alt i gang.