Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Journalist og forfattar Jenssen meiner at samane reiste ut av fri vilje, men dei visste ikkje alltid kva dei reiste til. Informasjonen var oftast mangelfull og skeiv, og vilkåra dei blei bydde, kunne vere så ymse. Dette går han nærmare inn på i En samisk verdenshistorie, med undertittelen: «Hvordan et arktisk urfolk erobret verden, kolliderte med rasismen og blandet blod med kapitalismen».

– Kva er det som kvalifiserer denne boka til tittelen «verdshistorie»?

– Det er ein replikk til den tradisjonelle framstillinga om nasjonar og imperium, statsmenn og nasjonsbyggjarar og konfliktar mellom nasjonar. Eg tenkte det måtte gå an å skrive ei kultur- og individbasert verdshistorie.

Forfattaren har alt rokke å få det han sjølv kallar eit «karakterdrap» av Bernhard Ellefsen i Morgenbladet. Han skuldar Jenssen for «kunnskapstyveri» og plagiat. Han meiner at Jenssen i stor grad byggjer på det epokegjerande arbeidet til arkeologen Cathrine Baglo, utan å gi henne den krediteringa ho skal ha, og at han ofte legg seg for tett opp til teksten hennar. Dessutan skal han ha nytta mange av bileta i boka hennar.

– Baglo er ei hovudkjelde for boka mi, og eg viser til publikasjonane hennar fleire stader i hovudteksten og gir henne honnør for arbeidet ho har gjort. Dessutan refererer meir enn femti notar i boka til Baglo. Og berre sju av bileta i Baglos bok er med i mi bok, og fleire av desse går inn i den samiskhistoriske kanon, som knapt er til å komme utanom, seier Jenssen.

– Eg har nytta ei rad kjelder, som alle er gjorde greie for. I tillegg har eg gått gjennom ei mengd nordiske, tyske, franske og amerikanske aviser for å få augeblikksskildringar av det som har skjedd.

– Boka dreier seg mykje om rasisme i ulike former?

– Det går som ein tråd gjennom denne historia, der samane blir brennpunktet. Det samiske kapittelet i den internasjonale rasismehistoria er enormt svært og hjartelaust. Framvoksteren av den vitskaplege rasismen blir særleg lagnadstung.

– Her gir du den svenske naturforskaren og legen Carl von Linné ei tvilsam ære?

– Han fekk orden på skaparverket, men gjekk eitt steg for langt då han tok til å systematisere menneska. Linné klassifiserer og rangerer menneska i fem kategoriar, frå høgverdig til låg. Samane plasserer han på det lågaste trinnet, saman med hottentottar, kinesarar og kanadiarar. Det finst grunnlag for å hevde at Linné var rasismens opphavsmann. Denne hierarkiske inndelinga kan ein sjå som startpunktet for det som skjedde i kremasjonsomnane i Auschwitz. Linné er sjølvsagt ikkje aleine skuld i dette, men ein del av rasismehistoria må koplast til han.

«Kulturvandal»

Jenssen meiner at dei som framstiller «utstillingssamane» som berre offer, tek feil. Det er å ta frå dei eiga kraft og evne til å vurdere og ta stilling til sin eigen situasjon. Tvillaust var dei offer òg, men ikkje berre. Tilhøva på heimebane gjorde det lettare for somme av dei å søkje eit avbrot frå den strie kvardagen. Fornorskingsprosessen, og den tilsvarande i Sverige, auka på, og det same gjorde striden med bøndene om beiterettar.

– Kor mykje er kjent om korleis utstillingssamane blei rekrutterte og kva vilkår dei fekk, både økonomisk og på andre vis?

– Takk vere Cathrine Baglos iherdige arbeid er mykje bringa til overflata. Vi veit at somme stader blei dei svært dårleg behandla, til dømes i Budapest og Berlin. I dyrehagen i Budapest var det så ille at oppdragsgivaren deira stakk av og lét dei sigle sin eigen sjø. Kva dei fekk ut av dette reint økonomisk, kunne nok variere, men det finst fleire døme på samar som fekk solide summar med seg.

En samisk verdshistorie handlar om meir enn utstillingssamane, også samemisjonen er eit viktig tema. Og her får «samenes apostel», Thomas von Westen (1682–1727), passet sitt påskrive. Forfattaren kallar han «en kolonialistisk kulturvandal» og meiner at misjonen var «katastrofalt kulturødeleggende for samene».

– Det er vanskeleg å sjå at von Westen har gjort noko godt. Rett nok ivra han for å ta vare på det samiske språket, men det var for å kunne få spreidd evangeliet meir effektivt til dei «gudlause». Han samla inn og brende over hundre runebommer, eller ekspederte dei vidare til København.

– Var alt dette like øydeleggjande som konsekvensane av fornorskingspolitikken?

– Med von Westen byrjar kanskje fornorskingspolitikken. Då den statlege prosessen for alvor skyt fart midt på 1800-talet, har det bygt seg opp eit ønske om å fornorske. Utan ein figur som Thomas von Westen ville kanskje historia vore annleis. Men dette heng òg saman med den internasjonale koloniseringshistoria, som også Danmark–Noreg var ein del av.

– Det kan synast som om utanlandske «oppdagarar» og forfattarar i minst like stor grad som norske og svenske har vore opphav til mange av mytane om samefolket?

– Dei reiste jo nordover for å studere samane og det samiske. Her fanst det skikkelege akademikarar og skribentar, men også reine sjarlatanar. I kva grad dei formar og sementerer biletet av det samiske, er uklart, men dei formidlar det til heile verda.

Samen i reklamen

– I floraen av fordommar mot samane, kva vil du seie var den mest øydeleggjande?

– Kanskje at dei er mindre intelligente, noko vi i dag veit er reint sludder. For då låg vegen open for at ein kunne gjere ting med dei som ein ikkje kunne gjere med majoritetsfolkesetnaden, til dømes lage lover som var klart rasistiske.

– … og den særaste fordommen?

– Samane som stilte seg ut i Chicago, blei marknadsførte med at dei hadde ein annan type seksualitet, var meir virile. Denne eigenskapen blei forstørra opp til det groteske av dei som skulle selje utstillinga. Nils Bull blei framstilt som ein ultrapotent mann trass i at han skulle vere 114 år (men han var berre 50).

Med åra fekk samane høve til å vise at dei var meir enn eksotiske raritetar. I boka fortel Jenssen om samar som med sin overlevingskompetanse i polare strok gjorde ein uvurderleg innsats på viktige polferder, noko som har vore underkommunisert i heltehistoriene. Og han skriv om Leonhard Seppala og Anders Bahr, som med hundespanna sine utførte store bragder i Nord-Amerika.

Men denne oppvurderinga kom ikkje samane allment til gode.

– Det burde vore slik, men desse bragdene blir sett isolert og gjeld ikkje den samiske nasjonen. I staden held ein fram med å pukke på dei rasistiske førestillingane.

– Men medan landa der samane levde, jobba iherdig for å utrydde det samiske, blir samar og samisk kultur flittig nytta i reklamen i andre land frå slutten av 1800-talet?

– I heile Europa og USA var samisk kultur rikt representert i den merkantile kulturen. Kapitalismen elska samane. Innslag av rasisme kan nok finnast i denne reklamen, men i all hovudsak blir det samiske nytta som noko positivt forsterkande. Reklamefolka destillerte ut ein reinleik og ei uskyld av det samiske, som dei kunne hekte varene sine på. Og dette varte i mange tiår.

– Her på heimebøen, derimot, skulle den systematiske nedvurderinga halde fram også etter krigen. Kva tykkjer du om den offisielle grunngivinga for at samar ikkje blei heidra for innsatsen sin under andre verdskrigen – at dei jo var vane med det harde livet ute i naturen?

– Det er heilt hårreisande. Men det inngår i ei lang, smertefull forteljing om det offisielle Noreg og det militære, som aldri har vore der dei skal med omsyn til heider når det er fortent.